Elm xadimi-milli ruh və təfəkkür sahibi Azərbaycan Təhsil Şurasının sədri professor Əjdər Ağayevin azgead.az-a müsahibəsi

Əjdər Ağayev: “Elm haqqında qanun layihəsi hazırlanır, səsverməyə də çıxarılacaqdır. İstərdim ki, bu qanunda gənc tədqiqatçılara xüsusi yer versinlər.”

 Universitetlərdə əsasən də bakalavr dərəcəsi almaq istəyən tələbələrimizə nə tövsiyə edərdiniz. Sizcə, tələbələri elmə meylləndirmək üçün nə etmək lazımdır?

Birinci yol bakalavr pilləsində təhsil alan  tələbələrin elmi araşdırma mədəniyyətini dərinləşdirmək üçün fakültələr, ayrı-ayrı kafedralar tərəfindən xüsusi dərnəklər və yaxud cəmiyyətlər  təşkil edilməlidir. Məsələn, “Tələbə elmi cəmiyyəti” təşkil edilir və onların hər bir qrupda bir nümayəndəsi təmsil olunur. Belə dərnəklərə araşdırmağa meylli olan tələbələr cəlb olunur və bu sistemli olaraq fəaliyyət göstərir. Bu dərnəyin fakültədə rəhbəri olur. Yəni beləliklə bu dərnəyin özü araşdırmalara meylli olan tələbələri seçib inkişaf etdirir. Məsələn, mənim tanıdığım tələbələr vardır ki, öz fakültələrində bu cür dərnəklərdə iştirak etməklə sonda elmi tədqiqat işçisi olublar və lazımi vərdiş qazanıblar. Əsas yollardan biri məhz budur.

İkinci yol isə tələbənin fərdi yollarla araşdırma imkanlarıdır. Özü araşdırma apara bilər, amma ona da mütləq nəzarət edən, məsləhət verən birisi olmalıdır. Çünki tələbə əlbəttə ki hər şeyi bilə bilməz.

Üçüncü yol isə tədqiqat və müsabiqələr yoludur. Tələbə bu müsabiqələrə, yarışmalara qoşulmaq yolu ilə ilkin araşdırma vərdişləri qazana bilər.

Bu formalaşma həmin tələbəyə bakalavrdan sonra magistratura pilləsinə daxil olduğu zaman ona normal dissertasiya işi yazmaq imkanı verəcək.

Hal-hazırda xaricdə təhsil alan tələbələrimiz var. Onların bir qismi dövlət hesabına, digərləri isə fərdi yollarla təhsil almağa gediblər. Bu tələbələr Azərbaycana döndükdən sonra elmimizə nə verə bilərlər?

Burada bir neçə amil rol oynayır. Birincisi, elm mühitinin olmasıdır. İkincisi, o mühitdə çalışan adamın yüksək elmi təfəkkürü və araşdırma qabiliyyəti olmalıdır. Üçüncüsü, bu adamlara sifarişlər verilməlidir. Bunların hamısı elmi mühitlə bağlıdır. Elm adamları AMEA-da, elmi araşdırmalar mərkəzində olmalıdır. Amma unutmaq lazım deyil ki, mühit hələ hər şey demək deyil. Gərək həmin məkanda işləyən insanlar, oraya qoyulan vəsait, gələcək üçün nəzərdə tutulmuş layihə insanların qabiliyyətinə uyğun olsun və bunlar elm işçisini inkişaf etdirsin.

Əjdər müəllim, yəqin ki, Siz elmi mühit deyəndə sadəcə maddi-texniki təminatı deyil, eyni zamanda peşəkar mütəxəssislərin mövcud olmasını da nəzərdə tutursunuz?

Bəli, tamamilə belədir. Əgər bir yerdə laboratoriya olsa, amma orada bundan baş çıxaran insan olmasa bunun bir faydası olmaz. Demək olar ki, xaricdə təhsil almış tələbələrdən Azərbaycanda elmi mühiti tapa bilməyib xaricə geri qayıdanlar da var. Onlara sual verdikdə, “Niyə geri qayıdırsınız?”, deyirlər ki, bizim gördüyümüz mühit burada yoxdur. Elm haqqında qanun layihəsi hazırlanır, səsverməyə də çıxarılacaqdır. İstərdim ki, bu qanunda gənc tədqiqatçılara xüsusi yer versinlər.

Mən bu yaxınlarda Bakı Dövlət Universitetində idim. Rektor Abel Məhərrəmov bir saatdan artıq laboratoriyada kimya elmi üzrə alınmış müxtəlif avadanlıqları mənə göstərdi. Bu avadanlıqlardan birinin qiyməti yüz min avro idi. Həmin laboratoriyada bir tədqiqatçı çalışırdı. Bu tədqiqatçının son 2 il ərzində 17 məqaləsi ən yüksək xarici jurnallarda çap olunub. Bunlar nəyin hesabına baş verir? Birincisi, rektor şərait yaradır. İkincisi isə, orada tədqiqatçılıq mühiti də var. Üçüncüsü  də özündə elmi araşdırmaya həvəs var.

Əjdər müəllim, hal-hazırda Azərbaycan elmində, təhsilində də eyni zamanda gəncləşmə prosesi gedir. Ümumiyyətlə, bu gəncləşmə prosesini necə qiymətləndirərdiniz?

Bilirsiniz, burada nəsillərin inkişaf məsələsi dayanır. Təbiətdə nə varsa cəmiyyətdə də o var. Əgər bir ağac qocalıbsa daha meyvə vermirsə, o ağac hələ qocalmamış onun bir rüşeymi gətirilib başqa bir yerdə əkilir. Yəni gəncləşmə yaşlı nəsilsiz gedə bilməz. Gənclik nə qədər qabiliyyətli olursa-olsun, insandakı ən böyük bacarıq təcrübədən yaranan qabiliyyətdir. O da ancaq zamanla əldə edilir. Mən özüm də elmi təcrübə olaraq əlli il əvvəlki fikir insanı deyiləm. Bu gün mənim doktorantlarım, dissertantlarım var. Mən onlara məsləhət verirəm, yol göstərirəm. Onlar da araşdırmalar aparırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, onların etdiyi bir çox şeyləri mən texniki baxımdan edə bilmirəm. Amma buna baxmayaraq, məndə yeni ideyalar var. Eyni zamanda onların səhvlərini görə bilirəm. Hətta mən bir dəfə dedim ki, artıq özünüz məşğul olun, mənim sizə kömək etməyə vaxtım çatmır. Onlar isə mənə dedilər ki, siz heç bir şey etməyin sadəcə gəlin bizə məsləhət verin. Məhz ona görə də elmin gəncləşməsi prosesində mütləq varislik prinsipi olmalıdır.

İkincisi isə, gəncləri cəlb etmək perspektivlidir. Amma əsl elm xadimini ideyalarla təcrübəli olan yaşlıları da elmdən kənarda qoymaq olmaz. AMEA-nın prezidentinin özünün 80 yaşı var. Lakin çox gənc düşüncəli, ideyalı və gənc ruhlu,  perspektivli düşünən bir insandır. Yəni bu məsələyə ancaq fərdi baxılmalıdır.

Elmi dərəcə almış 40 yaşlı elm adamı ola bilər. Amma onun yazdıqlarına baxırsan ki, heç nəyə yaramır. Ona görə elmi saflaşdırmaq üçün diferensial yanaşma və attestasiya mütləq lazımdır. Attestasiya zamanı bəlli olsa ki, bəzi yaşlılar elmə bəhrə verə bilməzlər. O zaman bu yaşlı insanları məsləhətçi kimi çalışdırmaq olar. Amma yeni ideyalı, xarici dil bilən, eyni zamanda elmin inkişafını görə bilən müasir paradiqmalara girə bilən yaşlılar da mütləq rəhbər olmalıdır. Ancaq bu şəkildə biz elmimizi inkişaf etdirə bilərik.

Azərbaycan elmində son zamanın ən aktual məsələlərindən biri də  təhsil işçilərinə, hətta elmi işçilərə dövlət qulluğu statusunun verilməsi məsələsidir. Əgər bu baş verərsə, bu status ilk növbədə kimlərə şamil edilməlidir?

Mən düşünürəm ki, bu status kiməsə şamil edilmədən əvvəl attestasiya keçirilməlidir. Keçmiş təhsil naziri Misir Mərdanov da, demişdir ki, elm işçilərinin 60 faizi müasir tələblərə cavab vermir. Respublikamızda savadlı müəllimlər olduğu kimi yalançı müəllimlərimiz də yetərincədir. Əgər ədalətli attestasiya keçirilərsə, bundan sonra həm elm, həm də təhsil işçilərinə dövlət qulluğu statusunun verilməsi gerçəkləşdirilə bilər. Amma bu status formal hal daşımamalıdır. Yəni dövlət qulluğu statusu almiş elm və təhsil işçiləri təqaüdə çıxdıqdan sonra maaşının səksən faizini almalıdır. Ona bəzi güzəştlər olmalıdır və s. Əgər bunlar təmin olunacaqsa, dövlət qulluğu statusu verilməsinin bir əhəmiyyəti olacaqdır. İmtiyazsız, güzəştsiz sadəcə dövlət qulluğu adının verilməsi isə mənə görə məqsədəuyğun deyil.

Ölkəmizdə elmi mühitin yaxşılaşması, ideallaşması üçün nə etməyi məsləhət bilərdiniz?

Məncə, həyatda ideal heç nə olmur. Lakin elmin uyğun səviyyəyə çatması lazımdır. Elmi mühitin formalaşmasının normallığını təmin etmək lazımdır. Universitetlərə qəbul ədalətli keçirilməlidir. Dissertasiya yazan hər bir kəs elmi işinin tədqiqatçısı olaraq öz işini öyrənməli, araşdırmalı və tədqiqatçı olaraq meydana çıxmalıdır. Mən elm haqqında qanun layihəsini oxudum. Bu qanunda göstərilir ki, elmi faktları zəif olan istinadları az olan və s. qüsuru olan elmi iş qəbul edilmir. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, hal-hazırda müdafiə olunan işlərin bir hissəsi həmin insanların özləri tərəfindən yazılmır. Belə çıxır ki, pul verib səviyyəli elmi iş yazmaq olar və süni şəkildə elmi dərəcə almaq mümkündür. Məncə, burada birinci şərt elmi işi müdafiə edən şəxsin nə dərəcədə öz elmi işinin müəllifi olduğu müəyyən edilməlidir. Dissertasiya şurasında müdafiə olunan işlərin xeyli qisminin öz elmi işindən xəbəri yoxdur. Bu insanlar elmi işlərini müdafiə edərkən avtoreferatlarının yarısını üzündən oxuyaraq, hətta hansı sualın onlara veriləcəyini əvvəlcədən müdafiə şurasının üzvlərinə bildirirlər və bu şəkildə də iddiasında olduqları elmi dərəcəni alırlar. Bu halların qarşısı qətiyyətlə alınmalıdır. Bir də qeyd etmək istərdim ki, elm xadimi milli ruh və təfəkkürə malik bir şəxs olmalıdır.

Əjdər müəllim, maraqlı müsahibəyə görə Sizə təşəkkür edirik. Sağ olun!

oxuyun