Azərbaycanda Ahiskalı türklərin məskunlaşmasının onların sosial həyatında əhəmiyyəti

Ahiskalı türklərin doğma yurd-yuvalarından Deportasiya edilməsinin 70 illiyinə, Azərbaycanı özlərinə ikinci vətən seçərək Saatlı rayonunda     məskunlaşmasının 56 illiyinə həsr olunur.

1933-cü ildə Avropada faşist partiyasının hakimiyyətə gəlməsi, 1936-cı ildə İspaniyada vətəndaş müharibəsinin başlanması, İtaliya və Yaponiya dövlətləri ilə Almaniya dövləti arasında həm iqtisadi əlaqələrin güclənməsi və eyni bir istiqamətdə siyasi baxışların birləşərək,  dünyanın yenidən bölüşdürülməsi, yeni-yeni xammal mənbələri olan ərazilərə sahib olmaq uğrunda apardıqları mübarizə və bu mübarizədə keçmiş SSRİ-nin oynadığı ikili siyasət ölkə daxilində gərginliyi artırmağa başladı.

Bu məqsədlə gələcəkdə baş verə biləcək arzuolunmaz gərginlik zamanı gözlənilən xoşagəlməz hadisələrdən qorunmaq üçün Qafqazda məskunlaşmış xalqlar arasında “etibarını” itirmiş ayrı-ayrı millətləri müəyyənləşdirib, onların əvvəlcədən zərərsizləşdirilməsi ilə əlaqədər bir sıra tədbirlər görülməsi planlaşdırıldı.

Belə ki, müharibə başlanana qədər və müharibənin ilk aylarında ölkədə yaşayan bütün almanların (dörd min nəfərə qədər), kürdlərin və Krımda tatarların çox hissəsi kütləvi şəkildə Orta Asiya respublikalarına və Ural dağı boyunca ərazilərə köçürüldülər.

Çar Rusiyası dövründə başlamış, lakin sona qədər həyata keçirilməmiş, Gürcüstan ərazilərinin Ahıskalı türklərdən, bir sözlə türklərdən tamamilə təmizləmək siyasəti yenidən gündəmə gətirildi.

Sərhəd zolağında yaşayan “arzu olunmaz” hesablanan digər millətlərin-koreyalıların, polyakların, yunanların, iranlıların və digərlərinin tərkibinin dəqiqləşdirilməsi, onların üzərində nəzarətin artırılması artıq bu xalqların başları üzərindəki buludların getdikcə sıxlaşmasına işarə idi.

Bütün bu çətinlik və gərginliklərə baxmayaraq, keçmiş SSRİ-nin bütün ərazilərində yaşayan xalqlar kimi, onlar da II Dünya müharibəsi başlandığı gündən etibarən “Doğma Vətən” torpaqlarının qorunması uğrunda müharibəyə səfərbər olundular.

II Dünya müharibəsi ərəfəsində keçirilmiş, 1939-cu il siyahıya alınmasına görə Mesxeti-Cvaxetiyanın 5 rayonunda 87.987 nəfər türk yaşayırdı.

Müharibənin gedişi ilə əlaqədar olaraq əhalinin kütləvi sürgün olunduqları 15 noyabr 1943-cü ilə qədər 30 min nəfərə qədər Ahıskalı türkü ön cəbhədə, 40 min nəfərə qədəri isə arxa cəbhədə Sovet silahlı Qüvvələrinin qələbəsi naminə olduqca böyük işlər görmüşlər.

Həqiqət naminə etiraf etmək lazımdır ki, müharibə illərində döyüşə səfərbər olunanların yarıya qədəri geri qayitmamış, minlərlə insan əlil olmuş, minlərlə döyüşçünün qəhrəmanlıqları orden və medallarla təltif edilmiş, 8 nəfər Ahıskalı türkün keçmiş SSRİ qarşısında xidmətləri ən yüksək ada Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq bilinmişdir.

1926-cı  ilin son siyahıya alınmasına görə Gürcüstanın sərhəd zolağı olan tarixi Mesxeti-Cvaxetiya torpağının Axalkalaki qəzasında əhalinin sayı 78.847 nəfər, onlardan 7.565 nəfəri gürcü, 57.791 nəfəri erməni, 6.940 nəfəri türk, 930 nəfəri müsəlman kürdü, 2492 nəfəri rus, 2679 nəfəri ukraynalı olmuşdur. Bundan başqa bu qəzada farslar, tatarlar, osetinlər, polşalılar, almanlar, yahudilər, acarlar, lazlar, minqrenlər və gürcü yəhudiləri də yaşayırdılar.

Axalsxa qəzasında yaşayan 96.973 nəfərdən 24.353 nəfəri gürcü, 29.170 nəfəri türk, 15.565 nəfəri erməni, 167 nəfəri rus, 3.094 nəfəri kürd, 1015 nəfəri ukraynalı, 216 nəfəri yunan, 589 nəfəri tatar, 103 nəfəri yəhudi, 115 nəfəri polşalı, 813 nəfəri isə gürcü yəhudiləri idi.

Menşevik Gürcüstan dövlətində general olmuş, əvvəlcə Türkiyədə, Fransanın Paris şəhərində sürgün həyatı yaşamış Spirdon Cavçavadze alman ordusunun ardınca hərəkət edərək Gürcüstanda almanlar tərəfindən yaradılacaq yeni hökumətin təşkilində iştirak etmək üçün 1942-ci ildə Stavrapola gələrək Gürcüstanın almanlar tərəfindən alınmasını gözləyirdi.

Bütün bu prosesləri nəzərə alan mərkəzi hakimiyyət Mesxetiya-Cvaxetiya bölgəsində yaşayan ilk növbədə türklərə və onlarla birgə yaşayan xalqlara əsassız olaraq inamlarını itirdilər və bu xalqları satqın hesab edərək Türkiyə dövlətinin agentləri hesab edirdilər.

1944-cü ilin iyun ayında Gürcüstanın müxtəlif yerlərində terrorçular tərəfindən müəllim, həkim, kolxoz sədrlərini və digərlərinin öldürülməsi və respublikada yaranmış gərginlik barədə SSRİ dövlətinin başçısı İ.Stalinə Lavrenti Beriya məlumat verərək təklif edirdi ki, yaranmış vəziyyətdə Gürcüstan ərazisini toxunulmazlığını təmin etmək Axalsixa, Adıgün, Aspinza, Axalkalaki və Boqdanovka rayonları, Acarıstan Muxtar respublikasının bir neçə kənd sovetləri ərazisində yaşayan türk, kürd və xeşemenlər ərazidən köçürülsün.

Dövlət Müdafiə komitəsinin qərarı ilə tədbirin keçirilməsi və eləcə də Gürcüstanın dövlət sərhədlərini qorumaq üçün 20 min nəfərə qədər siravi döyüşçülərlə yanaşı, mütəxəssislər də ayrılmış və səfərbərliyə alınmış, yerli  əhalinin köməkliyi ilə Vale stansiyası tikilmiş və stansiyaya sürgün olunacaq əhalini daşımaq üçün boş yük vaqonları gətirilmişdi. 20 sentyabır 1944-cü ildə ərazidə hərbi vəziyyət elan edildi.

15 noyabır 1944-cü ildə köçürülmə tədbirinə başlanıldı. Tədbir 10 gün davam etdi. Əhaliyə isə məlumat belə verilmişdi: təhlükəsizliyinizə görə sizi köçürürlər, hazırlaşın. Özünüzlə 3 günlük ərzaq götürün. Hazırlaşmaq üçün 3 saat vaxt verilirdi. 15 kiloqramdan çox ərzaq götürmək olmazdır. Noyabr ayının 17-də saat 16⁰⁰ –da içərisində 81.324 nəfər türk, kürd və xeşemenlər yüklənmiş 25 eşalon yola salındı. Yola salınan eşalonlardan birinə ayaq-yalın, yataqsız, ərzaqsız iki vaqona yerləşdirilmiş qaraçılar da qoyulmuşdu.

Köçürülmə qaydalarının tələblərinə uyğun olaraq qadınları türk, kürd və xeşemenli olan digər millətlər də köçürülməyə məruz qaldılar.

Köçürülmə ilə əlaqədar 9 rayon ərazisində 259 hökümət komissiyası yaradılmışdır. Yaradılmış komissiyaların tərtib olunmuş köçürmə aktlarına görə proses zamanı əhalidən 8.252 ton taxıl, 3.226 ton qarğıdalı, 60.007 baş iri buynuzlu mal-qara, 23.777 baş inək, 18.205 baş qoşqu öküzü, 90 min baş qoyun və keçi, çoxlu miqdarda ev quşları götürülmüşdür.

Hüquqsuz insanlar yüklənmiş eşalonlar 22 gündən sonra Daşkənd və digər müəyyən olunmuş stansiyalara çatdılar. 220 kənddən məcbur çıxarılmış 22.600 ailə üzvləri Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızstan respublikaları arasında məskunlaşdırıldılar.

Təyinat yerlərinə gəlib çatan gündən etibarən əhalinin yaşayıb özünü dolandıra bilməsi üçün hər bir ailəyə iri buynuzlu mal, qoyun, keçi, əkin üçün toxumluq dən, kartof verilmiş və onlar bir neçə ardıcıl il olaraq vergilərdən azad edilmiş, əhalinin özlərinə mənzil şəraiti yaratmaq üçün faizsiz kredit vəsaiti ayrılmışdı.

Bütün bunlara baxmayaraq xüsusi köçürülənlərə yaşayış yerindən xüsusi icazə olmadan kənar yerlərə getməyə icazə verilmir, ailədə baş vermiş dəyişikliklər barədə xüsusi komendata 3 gün müddətində ailə başçısı məlumat verməli, müəyyən olunmuş rejimə əməl etməli, qayda pozuntularına görə inzibati qaydada 100 manat cərimə və ya 5 gün həbs cəzası verilirdi.

16 yaşına çatmış xüsusi köçkünlər qaydaya görə hər 15 gündən bir mütləq yaşadıqları rayonun komendaturasında şəxsən qeyddən keçməli idilər. Əks təqdirdə hətta ailəsi ilə birlikdə dövlətin qəbul etdiyi qanuna tabe olmamaqda ittiham edilərək ən ağır cəzaya – 25 illiyə Sibirə də sürgün edilə də bilərdilər.

Məcbur köçürülməyə məruz qalanların milliyətcə tərkiblərinin  rəngarəng olmasına baxmayaraq onlar yaşayış üçün təyin edilmiş yerlərdə əsasən birgə yaşadıqlarına görə uşaqlarının  təhsilini ancaq rus dilində davam etdirə bilər və bu dildə orta ixtisas və ali təhsil də ala bilərdilər. Heç təsadüfü deyildir ki, 1960-cı illərdə rayonumuza yaşamağa gələn Ahıskalı türklərin az da olsa müəyyən sayı Orta Asiya Respublikalarında orta ixtisas, hətta, ali təhsil almış insanlar var idi.

01 yanvar 1952-ci il vəziyyətinə görə bütün ölkə üzrə 1.835.078 nəfər əhalinin müəyyən edilmiş yaşayış yerlərində məskunlaşdırılan xüsusi  təyinatlıların 91.943 nəfər məktəb yaşlı uşaqları təhsilə cəlb olunmamışdılar. Onlardan 1.035.701 nəfəri almanlar, 365.173 nəfəri çeçenlər və inquşlar, 57.491 nəfəri qarayçılar, 31.873 nəfəri balkanlar, 77.179 nəfəri kalmıklar, 186.535 nəfəri tatarlar, yunanlar və bolqarlar, 81.026 nəfəri isə türklər, kürdlər və xeşemenlər olmuşlar.

Müvafiq qərarın tələbinə görə həmin əhali yaşadıqları yerlərə əbədi köçürülmüşlər.

Həmin dövrdə keçmiş SSRİ ərazisində xüsusi göndərilənlərin sayı 4.772.332 nəfər olmaqla, bu qrupa qolçomaqlar, millətçilər, sektaçılar da aid edilirdi.

1953-cü ilin əvvəlində Sov. İKP MK-nin  baş katibi, SSRİ Nazirlər sovetinin sədri İosif Stalinin ölümü ərəfəsində Gürcüstandan sürgün olunanların sayı 86.663 nəfər olmuşdur ki, onlardan 63.824 nəfəri türk, 8.843 nəfəri kürd və 13.997 nəfəri isə xeşemenlər olmuşdur.

Sürgün olunanların 430.6 min nəfəri Özbəkistanda, 325000 nəfəri və ya 37 faizi Qazaxıstanda, 105 min nəfəri və ya 12 faizi Qirğızstanda yerləşdirilmişdilər. 1944 cü ildən 1956-cı ilə qədər ötən 12 il müddətində bütün sürgün olunan əhali kimi Ahıskalı türklər, kürdlər və ədalətsizliklərlə üzləşdilər.

SSRİ Nazirlər sovetinin sədri, sovet imperiyası MK-nin  baş katibi İ.Stalinin ölümündən və xüsusən SSRİ dövlət təhlükəsizlik komitəsinin sədri Lavrenti Beriyanın həbsindən sonra müharibədən qalib çıxmış və bu qələbənin əldə edilməsində olmazın çətinliklərinə mərdliklə sinə gərən bütün sovet xalqları içərisində ilk dövrlər bir çaşqınlıq, sabahki günə inamsızlıq yaşandı.

Sonraki yarım il ərzində Kremildə bütün ölkə boyunca hökum sürməkdə olan gərginliyin yumşalması istiqamaətində əsaslı işlərə başlanılması ilə əlaqədar əhaliyə məlumatlar verildi.

1956-cı ildə sovet imperiyasında partiyanın növbəti qurultayı keçirildi. Qurultaydan sonra Mərkəzi Komitənin keçirilən plenumu SSRİ Ali Soveti sessiyasında qərarlar və verilmiş fərmanlar ölkə daxilində keçirilən müzakirələr pozulmuş vətəndaş hüquqlarının bərpası sahəsində müəyyən irəliləyişlərə səbəb oldu.

1956-cı ildə bu istiqamətdə SSRİ Ali Soveti Rəyasət heyətinin növbəti fərmanı verildi.

Fərman və qəbul olunmuş qanunda vətən müharibəsi illərində sürgün olunmuş, xüsusi təyinatlı Krım tatarlar, balkarlar, SSRİ vətəndaşları olan türklər, kürdlər, xeşemenlər və onların ailə üzvlərinə bəraət verildiyi, onlara dəymiş ziyanın ödənilməsinə, müsadirə olunmuş əmlakın qaytarılmasına aydınlıq gətirilmədiyi kimi, sürgün olunduqları yerlərə daimi yaşamaq üçün qaytarılmalarına da icazə verilmirdi.

31 oktyabr 1957-ci ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti, Böyük Vətən Müharibəsi illərində Gürcüstan SSR-dən və Acarıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında yaşamış Azərbaycan millətindən olan əhalinin haqsız yerə sürgün olunduqları və onlar üzərində olan bütün qadağaların götürülməsi barədə yeni fərman qəbul etdi.

Qəbul olunmuş fərmanda göstərilirdi ki, sürgünlə əlaqədar olaraq Gürcüstan ərazisində olan torpaqlarda digər millətlərdən olan əhali (ermənilər) məskunlaşdırıldıqlarına görə sürgündən azad olunanlar Gürcüstan hökümətinin razılğı ilə başqa respublikaların istənilən rayonlarında yaşaya bilərlər.

1956 və 1957-ci illərdə bu istiqamətdə verilmiş qanun və fərmanlar hüquqları pozulmuş əhalini tam təmin etmirdi.

 Nadir HACIYEV,

 Saatlı Rayon Təhsil Şöbəsinin məsləhətçisi