Əziz oxucu! “Coğrafiyanı öyrənmək nə üçün
lazımdır?“ sualına siz yəqin ki, belə cavab verərdiniz: dünyanı tanımaq,
uzaq-uzaq ölkələr və o ölkələrdə yaşayan insanların həyat tərzi, məşğuliyyəti,
eləcə də təbiətdə baş verən təbii hadisələrin səbəbini öyrənmək üçün. Bəzən
orta məktəb şagirdləri coğrafiyanı televizorda, mətbuatda rast gəldiyi krossvrdlara,
çaynvordlara cavab tapmaq üçün öyrənir. Nə gizlədək, çox təəssüf ki, coğrafiyanı qiymət xatirinə
oxuyan şagirdlərimiz də var.
Gəlin bir anlığa düşünək ki, coğrafiya orta məktəbdə
tədris olunan heç də adi bir fənn deyil. Məsələn, coğrafiyanın “qalib gəlmək
haqqında elm” olduğu barəsində heç düşünmüsünüzmü? Mənim fikrimcə, şagirdlərimizə
coğrafiyanı sevdirməyin daha bir yolu onun məhz bu tərəflərini açıqlamaqdır.
Qədim dövrlərin məğlubedilməz sərkərdələri sayılan
Mete xan, Atilla, Şah İsmayıl Xətai, Babək və s. əslində həm də coğrafiyaçılar
olmuşlar.
Onlar döyüşün baş verəcəyi yerleri, eləcə də düşmən ordusunun yerləşdiyi
mövqeləri diqqətlə araşdırır, kəsə yolları, gizli dağ cığırlarını, meşələri, su
və torpaq ehtiyatlarını, döyüş bölgəsinə yaxın yerləşən kəndlərin və yaşayış məntəqələrinin
əhalisinin məşğuliyyətini diqqətlə öyrənirdilər. Bütün bunları öyrənmək onlara
bir neçə min əsgərdən ibarət ordunu öz arxasınca daha tez, təhlükəsiz aparmaq,
həm də yol boyu yedirib içirmək üçün lazım idi. Buna görə də döyüş bölgələrinin
dəqiq xəritələri işlənir, ərazini yaxşı tanıyan bələdçilərin köməyindən istifadə
olunurdu. Deməli, hələ lap keçmiş zamanlardan coğrafiya elmi döyüş
texnologiyasına yardımçı olaraq dahi sərkərdələrə qalib gəlməkdə kömək
etmişdir. Yəqin ki, coğrafiya xalqların müqəddəratının təyin olunmasında
iştirak edən əsas elm sahələrindən biridir desək, yanılmarıq. Demək, coğrafiya
təkcə təbii şəraiti və təbii ehtiyatları öyrənən elm deyil, eyni zamanda“qalib
gəlmək haqqında” elmdir! Bəs min illər keçdikdən sonra, müasir dövrdə coğrafiya
düşmən üzərində qələbə çalmaqda necə rol oynayır? Məcburi müharibəyə cəlb olunduğundan
torpaqlarının 20%-ni işğal nəticəsində itirən bir ölkənin vətəndaşı olduğumuz
üçün bu sualın cavabını bilmək bizim hər birimiz üçün çox vacibdir. Elə isə
oxuyaq! Müharibə zamanı coğrafiyaçıların çox mühüm vəzifələri olur. Onlardan
bir neçəsi haqqında bilmək maraqlı olardı:
1. Coğrafiyaçılar
hərbi əməliyyatların getdiyi ərazilərdə keçilməsi mümkün olan yolları,
hava-iqlim şəraitini dərindən öyrənirlər. Bəzən təbiətin şıltaqlıqları da
düşmən əleyhinə işlənən tutarlı silah ola bilər. 1812–ci ildə Kutuzov Napoleonun ordusunu paytaxt Moskvaya
bilərəkdən buraxmışdı. Çünki, soyuq və sərt rus qışı-nın mülayim iqlim
şəraitində yaşamağa uyğunlaşmış fransız əsgərlərini hər hansı bir amansız
döyüşdən daha çox itkiyə məruz qoyacağına əmin idi. Həqiqətən də həmin
müharibədə aclıq , soyuq və ölümlə üzləşən fransız ordusu məğlub bir şəkildə
geri qayıtmağa məcbur olmuşdu.
Təbiət
hadisələrinin müharibələrin gedişinə təsir göstərməsi faktlarına daha qədim dövrlərdə də rast gəlmk mümkündür.
B. e. ə günəş allahına sitayiş edilən Misirdə kahinlər onlara tabe olmayan
“dikbaş” fironları günəş tutulması hadisəsi ilə hakimiyyətdən salırdılar. Onlar
günəşin hansı gündə tutulacağından qabaqcadan xəbərdar olmaqla hadisələri öz xeyirlərinə
cərəyan etdirməyə müvəffəq olur-dular.
2. Müharibə zamanı coğrafiyaçılar təbii və mədəni
landşaftı öyrənirlər. Meşələr, dərin dərələr, yarğanlar, kanyonlar və s. hücum
və əkshücum zamanı maskalanaraq düşməndən
gizlənmək üçün məharətlə istifadə olunur.
3. Hərbi əməliyyatların keçirildiyi ərazilərin dəqiq
topoqrafik xəritələri tərtib olunur. Coğrafiyaçı topoqraflar ordunun “görən
gözü“dür. Topoqrafik xəritə coğrafiyanın müxtəlif sahələri olan geodeziya, kartoqrafiya
və topoqrafiyanın birgə məhsuludur. Xüsusilə müharibə Dağlıq Qarabağ kimi çox
kiçik bir ərazidə aparılarkən dəqiq topoqrafik xəritələr əvəzolunmazdır.
4.
Müharibə
zamanı relyef, torpaq, yeraltı su ehtiyatları, bulaqlar, çeşmələr, şirin su
quyuları öyrənilir. Döyüş zamanı rəqib tərəflər
çalışır ki, ərazidə olan ən yüksək təpəni ələ keçirsin. Çünki, yüksək
relyef mühüm strateji əhəmiyyətə malikdir, görmə məsafəsini aydınlaşdırır və
düşmənin hərbi əməliyyatlarını aydın izləmək imkanı verir. Yəqin ki, böyük Kirs
dağının (2725 m) ətəklərində yerləşən əhəng daşı qatlarından əmələ gəlmiş təbii
qala sayılan Şuşa yaylasını əldən verməklə necə bir əlverişli strateji nöqtəni
itirməyimizi izah etməyə ehtiyac yoxdur.
5.
Hamımıza
yaxşə məlumdur ki, döyüş gedən ərazilərdə çoxlu dağıntılar baş verir: yaşayış
məntəqələri yandırılır, yollar, körpülər uçurdular. Xüsusilə geri çəkilən
düşmən ordusu ardınca gələnlərin yolunu bağlamaq üçün dağıntılar törədir. Ona
vaxtında yetişmək üçün dağılmış yolları və körpüləri yubanmadan bərpa etmək
lazım gəlir. Bu zaman yaxınlıqda olan yerli tikinti materialları köməyə gəlir
ki, belə yataqların aşkara çıxarilması ilə də məhz coğrafiyaçılar məşğul olur.
6.
Meteoroloqlar hava haqqında proqnozlar verməklə döyüşün
taleyinə təsir göstərə bilirlər. Məsələn, havada sıx duman olması kəşfiyyata
gedən döyüşçülər üçün nə qədər sərfəlidirsə, havadan zərbə endirmək üçün görmə
məsafəsini çətinləşdirdiyinə görə əlverişli sayılmır.
7.
Hidroresurslardan istifadənin öyrənilməsi də müharibə zamanı ən
aktual sahələrdən biridir. Döyüşdə heç bir tərəf dövlət əhəmiyyətli su
hövzələrini; çayları, gölləri, su anbarlarını və s. əldən vermək istəmir.
Adətən, belə obyektlər uğrunda qızğın döyüşlər gedir. Çünki, bu mühüm su
obyektləri vasitəsi ilə sonradan düşmənə təzyiq göstərmək mümkündür. Məsələn,
Tərtər çayı üzərində tikilmiş Sərsəng su anbarı və buradan başlayan suvarma
kanalları vaxtı ilə respublikanın iqtisadiyyatında mühüm rol oynayırdı. Lakin
çox təəssüf olsun ki, 1993-cü ildə Ağdərə rayonu erməni təcavüzkarları
tərəfindən işğal olunduqdan sonra Tərtər su qovşağının fəaliyyəti pozulmuşdur.
Hələ bu azmış kimi mənfur düşmənlərimiz Sərsəng su anbarının
hidroresurslarından bu günə qədər bizim əleyhimizə istifadə etməkdədirlər.
Onlar Tərtər çayının bolsululuq dövründə anbardakı suyu buraxaraq Azərbaycan
ərazisində çay yatağı boyunca yerləşən yaşayış məntəqələrinin və əkin
sahələrinin su altında qalaraq məhv olmasına səbəb olur. Yay aylarında, su
ehtiyatlarının azaldığı dövrdə isə suyun suvarma kanallarına daxil olmasına
mane olaraq kənd təsərrüfatımıza bilərəkdən ziyan vurmağa çalışırlar.
8.
Son dövrlərdə müharibənin daha müasir növü
-“ekoloji müharibə” deyilən bir anlayışa rast gəlirik. Sözsüz ki, bu çox qorxulu
bir situasiyadır. “Ekoloji müharibə” zamanı düşmən tərəf öz rəqibinə qalib
gəlmək üçün hətta bütün dünyanın ekoloji dəyərlərinə ciddi ziyan vurmağı belə
göz altına alır. Bu isə bir ölkəyə deyil, bütün bəşəriyyətə vurulan, bəzən də
bərpası mümkün olmayan ziyandır. Azərbaycanın ikinci böyük tranzit çayı olan
Araz təcavüzkar Ermənistanın apardığı elan olunmamış “ekoloji müharibə” nəticəsində həddindən artıq
çirklənmişdir. Bu ölkənin atom elektrik stansiyasından çaya axıdılan
tullantıların tərkibində qurğuşun (Pb), civə (Hg) və insan orqanizmi üçün
həddindən artıq təhlükəli olan bir çox ağır metalların miqdarı normadan yüz
dəfələrlə çoxdur. Belə suyu nəinki içmək, heç əkin sahələrini suvarmaq da
olmur. Ermənistanın Qafan və Gorus
rayonları ərazisindən suya axıdılan dağ-mədən sənayesi tullantıları ilə
çirklənmiş Araz çayı ölkəmizin ərazisinə daxil olub bütün çirkabı da özü ilə
bərabər gətirərək Kür çayına tökülür. Nəzərə alsaq ki, Bakı şəhərinin
əhalisinin böyük bir hissəsi hələ də Kür
çayından içməli su mənbəyi kimi istifadə edir, onda bu prossesin genefondumuza
necə böyük zərbə vurduğunun şahidi olarıq. Hal-hazırda respublikamızda mədə
xorası xəstəliyindən əziyyət çəkənlərin həm sayı 30- 40 il bundan əvvəlki
illərə nisbətən xeyli artmış, həm də xəstəliyin yaşı cavanlaşmışdır. Indi
biz hətta yeniyetmələr arasında da xeyli
sayda bu xəstəliyə tutulanlara rast gəlirik.
Bunun əsas səbəbi içdiyimiz suyun tərkibinin ekoloji cəhətdən natəmiz
olmasıdır. Bu hələ hamısı deyil! Araz Kürə qovuşduqdan sonra Kür də öz növbəsində
dünyanın ən böyük gölü olan Xəzərə tökülərək onu çirkləndirir. Nəticədə nadir
balıq növlərinin yox olma təhlükəsi yaranır. Görün, qonşuya pislik etmək
niyyəti sonda hansı nəticələrə gətirib çıxarır! Bu yolverilməzdir!
Əziz
oxucu! Biz coğrafiyaçıların cəbhə bölgəsində hərbi əməliyyatları öz xeyrimizə
dəyişdirə biləcəyinə dair yalnız bir neçə misal göstərdik. Bu siyahını xeyli
uzatmaq da olar. Indi özünüz qərar verin: coğrafiyanı oxumağa və sevməyə dəyərmi?!.
Sevinc
ABBASOVA, Bakı şəhəri Binəqadi rayonu
Q.Abbasov adına 284 nömrəli tam orta məktəbin coğrafiya müəllimi
"Ən yaxşı məqalə" müsabiqəsinə təqdim
olunub.
No comments:
Post a Comment