Bu yazı Xocavənd rayon 2 nömrəli tam orta məktəbin
coğrafiya müəllimi Elnarə Məhərrəmovanın iş təcrübəsindən bəhs edir.
Mənim üçün adi dərs, açıq dərs anlayışı yoxdur. 1
müəllim və 30 nəfər şagirdin yaratdığı bir əsər, həmin əsərdə həyatın
anları var. Gərək o əsərə, o anlara ən
yüksək fikir zirvəsindən baxmağı, onun dəyərli məqamlarını meydana çıxarmağı
bacarasan... Əgər müəllim ən kiçik hadisəni, ən kiçik dənizi, ən kiçik çayı, ən
kiçik obrazı şagirdin düşüncəsində, xəyallarında əks etdirə, onun həyati vacib
məqamları barədə təsəvvür oyada bilirsə, demək ki, belə müəllim şagirdinin təsəvvüründə həyat nədir sualının
cavabını da formalaşdırmağı bacarır. Belə müəllim üçün hər hansı bir mövzu həyatın
ən böyük problemləri, sınağı kimi, əhəmiyyətli olur. Belə dərslərin haradan
başlayıb, haradan bitdiyini də bilmirsən. Xocavənd rayon 2 nömrəli tam orta məktəbin
coğrafiya müəllimi Elnarə Məhərrəmova da 7-ci sinifdə tədris etdiyi “Yer kürəsinin
gölləri” mövzusu ilə dünyanın su möcüzəsinin
təfəkkürlərdə əks olunmasını, bəşəri həqiqət axtarışlarını hədəfləyirdi. Sanki
dünya onlar üçün böyük bir okean, axtarışında olduqları göllər isə mirvarilər
idi. Onlar bu mirvariləri min əzab-əziyyətlə toplayıb bəşəriyytin boynundan ən
qiymətli inci kimi asmaq arzusunda idilər. Onlar üçün mövzu ilə bağlı hər bir məqam
əhəmiyyətli idi. Göllərin dərinliyindin tutmuş, onun suyunun tərkibindəki
duzluluğun miqdarına qədər, hər bir məqam əhəmiyyətli hesab edilib, təhlilə cəlb
olunurdu. Dərsin motivasiya hissəsində səsləndirilən “Göy-göl” mahnısı, müğənninin
məlahətli səsi sanki əsrarəngiz gözəlliyi malik olan göllərimizdən əsən həzin
mehi özü ilə bərabər sinif otağına gətirmişdi. Bu həzin meh “Fikir”, “Düşüncə”
gəmisini dalğalar qoynunda yırğaladıqca, müəllimin, şagirdlərin dillərindən
dünyanın su möcüzəsi həqiqət inciləri kimi süzülüb axırdı.
Elnarə Məhərrəmova mövzuya müvafiq olaraq qarşıya
konkret məqsədlər qoymuşdu: “Təbiətdə suyun böyük dövranının sxematik təsvirini
çəkmək”, “Suyun böyük dövranının nəticələrindən biri də göllər olduğunu əsaslandırmaq”,
“Duzlu göllərin yaranmasına təsir edən amilləri izah etmək” əsas məqsədlər
hesab olunurdu. Amma ən ali məqsəd isə, əvvəldə də qeyd etdiyim ki, su möcüzəsinin
açılması idi. Bəs onlar buna necə nail olacaqdılar? Əlbəttə ki, müəllimin
yaratdığı inteqrativ, işgüzar mühit, şagirdin yaradıcılıq imkanlarını meydana
çıxaracaq şərait, fəal təlim metodlarının, nəhayət informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarının tətbiqi buna şərait yaradacaqdı. Coğrafiya, bildiyimiz kimi,
bir sıra fənlərlə əlaqəli şəkildə tədris olunduqda, daha səmərəli nəticlər əldə
etmək mümkündür. Bu baxımdan, fizikanın və kimyanın yeri danılmazdır. Elnarə Məhərrəmova
da bu amildən səmərəli şəkildə bəhrələnirdi. Müəllimin sinfə ünvanladığı
istiqamətlərindici suallardan başlayaraq inteqrativ şəraitdə keçəcək dərsin
ilkin elementləri sezilirdi. Tədqiqat sualından isə bu, tam aydınlığı ilə
göründü: “Təbiətdə suyun böyük dövranının göllərin formalaşması ilə nə kimi əlaqəsi
var?” sualı şagirdləri dünyanın qlobal bir problemi, bu problemin mahiyyəti üzərində
düşünüb daşınmağa sövq edəcəkdi. Əslində müəllim burada bir qlobal vəhdət
yaratmaq istəyirdi. Atmosfer, kosmos və yer, insan və təbiət... Bu vəhdəti necə
dərk etməli, onun dinamikasını necə duymalı? Müəllim və şagirdlərin dialoqu bu
vəhdətin açılmasına xidmət edəcəkdi. Düşündüyüm kimi də oldu.
Sinif 3 qrupa bölündü. “Xəzər” qrupu “Axarsız göllərin
əsas xüsusiyyətlərini”, “Göygöl” qrupu “Axarlı göllərin xarakterik xüsusiyyətlərini”,
“Baykal” qrupu “Şirin sulu göllər, onların yaranma xüsusiyyətlərini”
araşdıracaqdı. Amma bütün dərs ərzində də müşahidə etdim ki, qruplar yalnız
verilən tapşırıqlar çərçivəsinə sığışdırılmamışdılar. Müəllim bütün sinfə
yaradıcı iş üçün tam sərbəstlik vermişdi. Əlbəttə ki, yaradıcı iş heç bir çərçivəyə
salına bilməz. Müəllimin dərsdə formalaşdıra biləcəyi yaradıcılıq meylləri,
yaradıcılıq həvəsi, ümumən şagirdin bütün həyatı üçün dönüş nöqtəsi ola bilər.
Mən bu dərsə Elnarə müəllimin diqqətimi cəlb edən
bir məharəti ilə qarşılaşırdım. O, şagirdlərini dünyanın qlobal göllər problemi
ətrafında səyahət etidirb, hamını düşündürə biləcək bir ideya ətrafına gətirirdi.
Yəni, onun şagirdləri bir ideya, fikir, amal uğrunda birləşdirə bilmək bacarığı
müstəsna idi.
Bir mühüm məqam da o idi ki, Elnarə Məhərəmmovanın
sinfə ünvanladığı suallar ötən mövzuların müəyyən məqamlarını da özündə
daşımaqla, şagirdlərin cavablarının zənginləşməsinə şərait yaradırdı. Əlbəttə
ki, qrup işlərinin də təqdimatında bu, görünürdü. Onlar dünyanın demək olar ki,
bütün ərazilərində mövcud olan göllərin adını çəkməklə onları xəritədə göstərir,
hansı materikdə, hansı dövlətin ərazisində yerləşdiyini bildirir, eyni zamanda
göllərin suyunun tərkibi, dərinliyini, ərazisini, flora və faunasını xarakterizə
edir, bununla da kifayətlənməyib, geoloji xüsusiyyətlərini fərqləndirirdilər. Onlar
göllərin mövcudluğunu və xarakterik xüsusiyyətlərini atmosferin qlobal
dinamikası, qalaktikal hərəkəti fonunda təqdim etməklə, göllərin qlobal
atmosfer asılılığını izah edir, həm də onların əhəmiyyətini meydana qoyurdular.
Bununla yanaşı, okeanların, dənizlərin, çayların əmələ gəlməsi mövzunun məzmunu,
xarakteri baxımından təhlil olunur, təbiətdə suyun böyük dövranı, təbiətdə
suyun kiçik dövranı baxımından nəticələr əldə edilirdi, dünya okeanının
yaranması səbəbləri aşkara çıxarılırdı. Əslində, mənin qənaətimcə, su möcüzənin
açılmasına yaxınlaşırdılar. Səyyahların keçib gəldiyi yollar, əldə etdikri nəticələr,
dünyanın kürəşəklli olması haqqındakı fərziyyələrin irəli sürülməsi, okenaların
yaranmasında kosmosun əhəmiyyəti şagirdlərin dillərindən ifadə olunduqca,
onların təhlil, fərziyə irəlisürmə
bacarıqlarına heyran olurdum. Maraqlı və səmərəli həm də burası idi ki, müəllim
sinfi bütünlüklə sorğu-suala cəlb edib, hər kəsin prosesdə iştirakına nail
olmuşdu. O, hər bir sualı ardıcıllıqla qoyur, suallar arasındakı məntiqi
bağlılığı, problemin inkişaf dinamikasını şagirdlərinin təşəkkür, qavrama səviyyəsində
meydana qoymaqla, düşüncələrdəki fikri aşkara çıxarırdı. Bu fikirlərdə dünyanın
təbiət boyda möcüzəsinin, su möcüzəsinin sirləri yavaş-yavaş açılırdı. Meydana qoyulan fikirlər yalnız elmi tutumu ilə
deyil, həm də təsəvvür oyatmaq, gözlər önündə əsrarəngiz mənzərələr yaratmaq
baxımından diqqətəlayiq idi. Onlar təbiətin gözəllik simvolları olan gölləri həm
də ekranda nümayiş etdirir, onların təbiətə bəxş etdiyi gözəllikləri, bu gözəlliklərin
əhəmiyyətini, insanlar üçün mənəvi, estetik mahiyyətini də açıqlayırdılar. Azərbaycanın
əsrarəngiz gözəlliyə malik olan göllərinin görkəmli şair və yazıçılarımızın əsərlərində
yer tutduğunu, onların ilham mənbəyi olduğunu vurğulayırdılar.
Şagirdlərin ermənilər tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan
ərazisində, düşmən tapdağı altında olan göllər barədə məlumatları da maraq
doğurdu. Əslində bu, mənim dərsdə gözlədiyim məqam idi. Onlar erməni işğalı
altında olan göllərdən ürək ağrısı ilə danışdılar. Amma ümidvar olduqlarını dilə
gətirdilər ki, torpaqlarımız azad olduqca, təbiət gözəli olan göllərimiz də mənəvi
xəzinəmiz kimi özümüzə qayıdacaq.
Elnarə müəllimin dərs boyunca tətbiq etdiyi BİBÖ
metodu da işlə yarıyırdı. BİBÖ-yə əsasən onlar göllərin geoloji quruluşunu,
göllərin su rejiminə görə axarlı və axarsız olduğunu bildiklərini qeyd etdilər.
Geoloji quruluşuna görə daha hansı göllərin olduğunu, şirin sulu və şor sulu
göllərin nə üçün bir-birilərinə qarışmadıqlarını öyrənmək istədiklərini diqqətə
çatdırdılar. Öryəndikləri İsə təbii ki, daha çox idi. Buraya Yer səthinə düşən
meteoritlərin əmələ gətirdiyi çökəklərdə yaranan memeorit mənşəli göllərin
yaranması, şirinsulu və şorsulu göllərin bir-biri ilə niyə qarışmamsı və digər
qlobal mahiyyətli problemlər idi.
O da diqqətdən yayınmırdı ki, qrup işlərini təqdim
edən şagirdlər digər qruplar tərəfindən ünvanlanan sualları da cavablandırmalı
olur, eyni zamanda, onların etdikləri əlavələri diqqətlə dinləyib, nəticə
çıxarırdılar.
Elnarə Məhərrəmovanın 7-ci sinifdə apardığı bu dərs
mövzusu etibarilə nə qədər qlobal və əhəmiyyətli idisə, müəllimin səlis və ahəngdar
nitqi, problemləri yeri gəldikcə obrazlı, yaxud dramatik təqdim etməsi, sadə
misallarla izahatı problemin mahiyyətini şagirdlər üçün asanlaşdırır, necə deyərlər,
onu əlçatan edirdi. Şübhə yoxdur ki, bu, məllimin peşəkar xüsusiyyətlərindən,
şagirdinin anlama səviyyəsini, psixoloji durumunu dərketmə bacarığından
qaynaqlanır. Elnarə müəllim şagirdlərinə sualı elə ünvanlayırdı ki, onların hər
biri özlərini ifadə edə bilsinlər. Öz daxili düşüncələrini, fikir və
ideyalarını deməyə çətinlik çəkməsinlər. Öyrəndiklərini dilə gətirsinlər.
Əslində Elnarə müəllimin də sadiq qaldığı təlimin də məqsədi və prinspi də elə
budur: öyrənmək və bilmək hələ əsas şərt
deyil. Əsas olan bildkilərini bu gün ifadə etmək, sabah isə tətbiq etməyi
bacarmaqdır...
Böyükağa MİKAYILLI
No comments:
Post a Comment