" İşıq "

“İşıq” (İkinci hissədən bir parça) 

Onun bir müəllim kimi məharəti reallığı olduğu kimi təsvir etməsində idi 

Həyatım boyunca çox kitablar oxumuşam. Romanlar, hekayələr, povestlər, eləcə də antologiyalar... Amma “Azərbaycan pedaqoji fikir antologiyası” qədər mənə təsir edən və stolüstü kitabıma çevrilən ikinci bir kitab olmayıb. Əslində 15 il bundan əvvəl Əjdər müəllimin mənə hədiyyə etdiyi bu kitab qarşımda mütaliə üçün geniş imkanlar açmış, mənə yol göstərmişdi. Bu kitab mənə zəngin pedaqoji mənbə təsiri bağışlamış, pedaqoji sahədə yazmağa ruhlandırmışdı. Doğrudur, bu əsərin qəhrəmanları böyük mütəfəkkirlər, dünyaya fərqli mövqedən yanaşan filosoflar, elm xadimləridir. Mən onların hər biri haqqında vaxtilə ədəbiyyatdan, dərsliklərdən məlumat almışdım. Amma bu əsərin cazibəsi onda idi ki, onu hər zaman vərəqləyərkən, oxuyarkən, sanki onun qəhrəmanları ilə canlı ünsiyyət qururdum. Onlar mənə öz qəlblərini açırdılar. Bu qəhrəmanlarından biri də Mirzə Kazım bəydir. Mirzə Kazım bəy dünyanın ən parlaq Azərbaycanlı simalarından biridir. Qeyd etdiyim kimi, Əjdər müəllimlə Mehdi Mehdizdə arasında antologiya ilə bağlı məsləhətləşmələr olurdu. Bəzən bu məsləhətləşmələr bir neçə saat davam edir, əhəmiyyətli nəticələr əldə edilirdi. O, Mirzə Kazım bəylə bağlı materialları təqdim edərkən o, sən onun şəklini də vermək istəyirsənmi? – deyə Mehdi müəllim soruşdu. Bəli, Əjdər müəllim cavab verdi. Mehdi müəllim, - şəklə diqqət yetirmisənmi? - dedi. Yəqin ki, Mirzə Kazım bəyin boynundan asılan xaça da nəzər salmısan. Diqqət yetirmişəm, Əjdər cavablandırdı. Mehdi müəllim:-bu, məni düşündürür, dedi. Məni də düşündürür, deyə Əjdər sözə başladı. - Amma məncə biz bu dühadan keçə bilmərik. Mirzə Kazım bəy öz elmi ilə dünyanın fövqündə dayanan alimdir. Doğrudur, onun şəxsiyyəti ətrafında mübahisələr mövcuddur. Amma o, bütün ömrü boyunca əsl Azərbaycanlı olduğunu sübuta yetirmişdir. Mənbələrdə göstərilir ki, Mirzə Kazım bəy cənubi Azərbaycanın Rəşt şəhərində anadan olub. Milliyyətcə Azərbaycanlı olan görkəmli alimi haqlı olaraq Rusiya Türkologiyasının patriarxı hesab edirlər. Lev Tolstoy kimi nəhəng yazıçı, N.Q.Çernışevski, qeyri-evklid həndəsənin banisi N.İ.Lobaçevski, Məşhur rus yazıçısı Melnikov-Reçepski və Rusiyanın həmin dövrdəki bir çox ziyalısı Mirzə Kazım bəyin tələbələri olmuşdur. Onun elmi-pedaqoji fəaliyyətinin əsasında Azərbaycan dilinin öyrənilməsinə həsr etdiyi tədqiqatlar xüsusi yer tutur. Azərbaycan dili ilə yanaşı ərəb, fars, türk dillərində mükəmməl danışan alimin bu dillərdə dediyi mühazirələr tələbələrin elmə marağını təmin etməklə bərabər, Şərqi daha yaxşı mənimsəmələrinə şərait yaradırdı. Mirzə Kazım bəyin qeyri￾adi müəllimlik məharəti olmuşdur. O, Kazan, sonra isə Peterburq universitetlərində türk, ərəb və fars dilində apardığı mühazirlərdə tələbləri qarşısında böyük bir dünyanın qapılarını taybatay açırdı. Bu, ecazkar şərq dünyası idi. Onun bir müəllim kimi məharəti reallığı olduğu kimi təsvir etməsində idi. O, auditoriya qarşısına həyəcanla çıxırdı. Nizamidən, Füzulidən, Sədidən həyacanla danışırdı. Əslində tələbələri də cəlb edən elə bu həyacan idi. Şərqin böyük dühalarından həyacansız danışmaq, yaxud onları həyacansız dinləmək olarmı? Mirzə Kazım bəy Rusiyada şərqşünaslıq elminin ən möhkəm sütunlarından birinə çevrilmişdi. O zaman Peterburq qəzetləri yazırdı: “Fars dili kafedrasında Mirzə Cəfəri zəmanəmizin ən görkəmli adamlarından biri, təkcə bizdə yox, bütün Asiyada və bütün Avropada tanınmış asiyalı, dərin müsəlman təhsili almış və bu təhsili əsaslı surətdə Avropa elmi ilə birləşdirə bilmiş, eyni dərəcədə ərəb, fars, türk dillərini və habelə ingilis, fransız və rus dillərini bilən və bütün bu dillərdə yazan, əsərlərini çap etdirən, Kazanda 23 illik zəhmətindən sonra oranın ümumi məhəbbətini və hörmətini qazana bilmiş Kazım bəy əvəz etdi”. Mirzə Kazım bəyin məqalələri haqqında fikir söyləyən məşhur rus alimi K.D.Uşinski yazırdı ki, bizim məşhur şərqşünas Mirzə Kazım bəyin məqalələri təkcə məzmununa görə deyil, həm də gözəl formasına görə, rus nitqinə müvəffəqiyyətlə tətbiq olunan Şərq təxəyyülünə, yalnız şərqlilərə məxsus təmtəraqlı, dəbdəbəli dilinə görə də diqqət mərkəzində dayanır.Əjdər Kazım bəyin həyatından sanki müasiri kimi bəhs edirdi. Alimin əzəmətli tərcümeyi halı danışmaq üçün Əjdərə şövq verirdi. Sanki bunları Mehdi müəllim üçün danışmırdı, elmi şura qarşısında hesabat verirdi. Kazım bəy pedaqoji fəaliyyətə başladığı Kazan Unuiversiteti o illərdə Rusiyanın özü kimi təlatümlü illərini yaşayırdı. Onu bu elm məbədinə gətirən görkəmli həkim, alim Fuks növbəti seçkilərdə rektor vəzifəsinə seçilməmişdi. Əvəzində 34 yaşlı gənc alim Lobaçevski bu mühüm vəzifəyə gətirilmişdi. Lobaçevskinin gəlişi ilə universitetdə bir sıra dəyişikliklər baş vermişdi. Rəhbərlik qarşısında bir sıra suallar dayanırdı. Hansı təhsil sistemini tətbiq etmək. Fransız, yoxsa Alman təhsilinin qabaqcıl ənənələrinə söykənmək? Yoxsa Lomanosovun yaratdığı ənənələrə tapınmaq? Lobaçevski bu sualllara aydınlıq gətirəcəkdi. Amma Rusiya uzun illər Alman, fransız təhsilinin təsirindən xilas ola bilməycəkdi... 1820-ci illərdə Kazanı bürümüş vəba xəstəliyinin universitetin müəllim-professor heyəti arasında yayılmasının qarşısının alınması məhz Mirzə Kazım bəyin səyi nəticəsində mümkün olmuşdur. Onun təşəbbüsü ilə pedaqoji kollektivin bütün üzvləri qarantinə alınmış və xəstəlikdən xilas olmuşlar. Unuversitetin rektoru Lobaçevski sonralar yazacaqdı: “Mənim Kazım bəy kimi dostlarım və köməkçilərim olmasaydı rus elmi uçuruma yuvarlanacaqdı”. Mirzə Kazım bəy ilk dəfə Azərbaycan dilinin elmi qrammatikasının əsas prinsiplərini hazırlayaraq onu “Qrammatika” əsərində elmi əsaslarla təqdim edib. Bu kitab dərc olunan kimi elm aləmində hadisyə çevrilib. Çox keçməyib ki, Qafqaza, Cənubi Qafqaza yayılan bu kitab Avropada da şöhrət tapır. Qərbin aparıcı universitetlərində bu kitabdan istifadə etməyə başlayıblar. Kazım bəyin bu əsəri Peterburq Elmlər Akademiyasının yüksək mükafatına Demidov mükafatına layiq görülüb. Məhz Kazım bəyin səyi nəticəsində Kazan universitetində Azərbaycan dili tədris olunmağa başlayıb. Kazım bəyin qardaşı Əbdülsəttar Kazım bəy Azərbaycan dilini burada tədris edən ilk müəllim olub. Kazım bəy haqqında Brokhauz və Efronun Ensiklopedik lüğətində xüsusi qeydlər var: “Şərqşünaslıq sahəsində dərin erudisiyası, Avropa dillərini yaxşı bilməsi Kazım bəyi həm Qərbi Avropanın, həm də Rusiyanın birinci yerdə dayanan şərqşünasları sırasına çıxarmışdır”. Kazımbəy 1849-cu ildə Sankt- Peterburq Universitetinə yenicə açılmış “Şərq dilləri” fakültəsiunə dekan təyin olunur. Qeyd edim ki, bu fakültənin əsası 1848-ci ildə Mirzə Cəfər Topçubaşov tərəfindən qoyulmuşdur. Ürəyi vətəninə sonsuz məhəbbətlə döyünən alim 1863-cü ildə burada “Şərq tarixi” kafedrası təsis edir. Bu kafedranın fəaliyyəti o vaxtlar universitetin bütün kafedralarına nümunə idi. Kazım bəy tələbərdə şərq dillərinə, şərq mədəniyyətinə maraq oyatmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə edirdi. Tələbələrin mütəmadi olaraq təcrübi ekskursiyaylara göndərilməsini təşkil edir, əyani vəsaitlərdən istifadə etməklə auditoriyalarda şərqin mədəni mühitini yaradırdı. Mən tam əminliklə deyə bilərəm ki, Mirzə Kazım bəy qəlbində şərq insanının mənəvi çəkisini, mənəvi fikir yükünü daşımaqla dünyanın qəlbini fəth etmiş, bəşərin ürək döyüntülərini duyan bir şəxsiyyət olmuşdur. O, bütövlükdə bir elmdir. Elm dinə, millətə deyil, bəşəriyyətə xidmət üçündür. Əjdərin Mirzə Kazım bəylə bağlı bildikləri çox idi. İstəyirdi ki, Mehdi müəllimə daha önəmli məsələləri çatdıra bilsin. - Mirzə Kazım bəyin həyatının Peterburq Unviersiteti dövrü daha məhsuldar olub, deyə Əjdər sözünə davam eydi. O, burada elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə yanaşı, özünün «Müridizm və Şamil», «Bab və babilər», «İslamın tarixi», «Şərayül-əl-islam» və bir çox fundamental elmi əsərlər yazır. Bu əsərlər bir çox Qərb dilləri ilə yanaşı şərq dillərinə də tərcümə olunur. Mirzə Kazım bəy dünyanın bir sıra nüfuzlu elm ocaqlarının və cəmiyyətlərinin, o cümlədən Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının müxbir, Böyük Britaniya Kral Asiya Cəmiyyətinin, Paris Asiya Şərqşünaslıq cəmiyyətinin, Bostan Şərqşünaslıq cəmiyyətinin, Amerika Birləşmiş Ştatları Akademiyasının həqiqi üzvü, Kazan və Peterburq universitetlərinin fəxri üzvü, Peterburq arxeologiya-numizmatika cəmiyyətinin müxbir üzvü, Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin həqiqi üzvü və Kazan Vətən Dilləri Cəmiyyətinin üzvü seçilmişdir. Əjdər daha sonra Mirzə Kazım bəyin Şeyx Şamillə olan görüşlərindən, Şamilə böyük dəyər verməsindənbəhs etdi. Həm də bu barədə danışarkən “Şamil və müridiz” əsərinin bəzi məqamlarına, Şamil hərəkanının incəliklərinə toxundu. Burada yeni olan çox məsələlər var idi. Əjdər müəllim Mirzə Kazım bəyin həyatına, yaradıcılığına bələd olduğundan onun nə qədər zəngin pedaqoji irsə malik olduğunu bilirdi. Odur ki, onun antologiyada yer almasını bütün qəlbi ilə arzulayırdı. Mən elə hesab edirəm ki, deyə Əjdər Kazım bəylə fikirlərini bu sözlərlə bitirdi: Mirzə Kazım bəyin sinəsində vətəninə, millətinə böyük məhəbbət bəsləyən bir ürək çırpınırdı. Elə bir məhəbbət ki, qarşısında hər bir maneəni əritmək gücünə malikdir. Ən böyük əsərlər ən böyük məhəbbət var deyə yaranır. Həqiqəti susqun rəsmdə yox, danışan sətirlərdə axtarsaq daha doğru olar. Əjdərin izahatından sonra Mehdi müəllimin də fikri tamam dəyişmişdi. Mən etiraz etmirəm, Mehdi müəllim, dedi. Beləliklə, dünya şöhrətli Azərbaycanlı alim antologiyada öz yerini tapdı. Bununla da bu əsər öz mənəvi çəkisini daha da artırdı. Düşünürəm ki, hər bir işin əsasında məntiqi ardıcıllıq dayanarsa o iş elə məntiqlə də tamamlanar. Hər bir sahədə məntiqi yanaşma əsasdır. Yalnız bu zaman görülən işin uğurlu nəticəsini əldə etmək mümkündür. Əgər bu gün də on illər öncə işıq üzü görmüş bir əsər öz aktuallığını qoruyub saxlayırsa, deməli onun yaradıcıları bu işə ötəri bir iş kimi yanaşmayıblar. Ona ürəklərini veriblər. Elə buna görə də on illərdən sonra da orada onların ürək döyüntülərini eşitmək mümkündür.

 Böyükağa MİKAYILLI