ŞƏXSIYYƏT ÜÇÜN ƏN MÜHÜM MEYAR XEYIRXAHLIQDIR
İnsan gərək yaxşını görməyi və onu dilə gətirməyi bacarsın
-Əjdər Ağayev: Rafiq müəllim, Sizi ziyarət etmək bizimçün xoşdur. «Təhsil və zaman» qəzetində şərəfli ömür yolu ilə örnək olan insanların tanıdılması bir ənənə halını almışdır. Bu, şəxsiyyət formalaşdırılmasında, eləcə də elmin inkişafında mühüm rol oynayan məsələdir. Biz Sizi bir alim, insan, vətəndaş, tam kamillik keyfiyyətlərini daşıyan səmimi bir yoldaş olaraq tanıyır və qiymətləndiririk. Elmi ictimaiyyət də Sizi belə tanıyır.
-Rafiq Əliyev: Çox sağ olun. Sizin kimi bir ziyalının mənim haqqımda mətbuatda yazdığı fikirlər mənimçün hər cür təltifdən, rəsmi addan önəmlidir.
-Əjdər Ağayev: Bu, təkcə mənim fikrim deyil. Mən elmin zirvəsində dayanan insanların fikrini ümumiləşdirib demişəm. Ürəyimin istəyini ifadə etmişəm. İnsan gərək yaxşını görməyi və onu dilə gətirməyi bacarsın. Bunları biz deməsək, kim deməlidir. Məşhur psixoloq Uznadzenin «Müəyyənlik nəzəriyyəsi» var. Biz həmin nəzəriyyədən pedaqogika və psixologiyada istifadə edirik. Orada göstərilir ki, əgər insan haqqında məlumat verilməyibsə, o cəmiyyətə tanıdılmayıbsa, onu necə təqdim edəcəksənsə elə də qəbul ediləcək. Gərək insanı tanıdasan, onun məziyyətlərini şərh edəsən, bir sözlə onun haqqında müəyyənlik verəsən. Xeyirxahlıq, dəqiqlik, qiymətvermə bacarığı insanın ən ali keyfiyyətidir. Və bizim bir sıra ziyalılarımızda mən onu müşahidə etmişəm.
Yalnız əxlaqi keyfiyyətlər formalaşandan sonra insan şəxsiyyət zirvəsinə ucalır
Mən istərdim ki, Sizinlə cəmiyyətimizi narahat edən bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirək. Fikrəmcə, yalnız əxlaqi keyfiyyətlər formalaşandan sonra insan şəxsiyyət zirvəsinə ucalır. Təəssüf ki, bu gün elmimizdə elə yüksək dərəcəli diplomlu adamlar var ki, özünü cəmiyyətə alim kimi təqdim edir, amma şəxsiyyəti heç nəyə dəymir. İstərdim öncə alim və şəxsiyyət məsələsinə toxunaq. Məsələn, mənim tanıdığım elə həmkarım, elmlər doktoru adını daşıyan alimlər var ki, heç nə bacarmayan, istedadsızlığı ilə gələcəkdə də elmdə heç nə meydana qoya bilməyəcəyini ifadə edən adamların elmi ad almasına şərait yaradırlar. Bəzən özləri onlar üçün namizədlik, doktorluq dissertasiyaları yazırlar. Düşünürəm ki, elmin də qeyrəti var. Əgər o, alimdirsə, nə üçün onun təssübünü çəkmir. İstərdim ki, Siz dünya görmüş bir alim kimi bu məsələyə münasibətinizi bildirəsiniz…
Şəxsiyyət üçün ən mühüm meyar fikrimcə, xeyirxahlıqdır.
Rafiq Əliyev: Bu suala həm Azərbaycan, həm də dünya prizmasından cavab vermək istərdim. Mənim düşüncəmə görə o insan ki, özünə alim deyir o, alim deyil. Allah Xudu Məmmədova rəhmət eləsin, o deyərdi ki, alim Eynşteyndir, Nyutondur, Nizamidir. Bu, Xudu Məmmədovun yüksək əxlaqından xəbər verirdi. Mən bir dəfə qəzetlərin birində «Katibəmdən üzr istə» adlı köşə yazısı oxudum. Yazının məzmunu belə idi ki, bir nəfər idarə müdirinin yanına gəlir. Öncə katibə ilə görüşməli olur. Vəziyyət elə gətirir ki, katibə ilə yaxşı danışmır. Səhəri gün həmin adamı katibə ilə danışıq qaydalarını pozduğuna görə işdən azad edirlər. Bu olmuş əhvalatdır. Ondan sonra hamı həmin katibə ilə necə danışmağı öyrənir. İndi bəzi millət vəkilləri, iş adamları bir də görürsən ki, elmlər namizədi, elmlər doktoru oldular. Hansı ki, ömürlərində nə bir laboratoriya üzü görür, nə bir elmi tədqiqat aparırlar. Belələri Azərbaycanda kütləvidir. Mən bilmirəm onlar bu adı necə qəbul edib, necə daşıyırlar? Dünya prizmasından məsələyə yanaşdıqda heç vaxt düşünə bilmirəm ki, Eynşteyn, Nyuton özünə alim deyib. Onlar deyirdilər ki, bu bizim peşəkar sənətimizdir. O ki qaldı şəxsiyyət məsələsinə, bu bir qədər çətin məsələdir. Mənim kitablarımda yazdığım belə bir fikrim var. Allah insanı poleto-optimal yaradır. Poleto bir italyan aliminin adıdır. İyirminci əsrin əvvəllərində yaşayıb. O, iqtisadçı olub. Çox yaxşı bir fikir irəli sürüb. Amma onu isbat eləməyib. Deyib ki, hər hansı bir obyektmi, prosesmi, fərdmi çoxlu meyarlarla səciyyələnirsə, o meyarlardan birinin yaxşılaşdırılması heç olmasa o birilərdən birinin pisləşməsinə səbəb olur. Hər şeyi eyni vaxtda yaxşılaşdırmaq mümkün deyil. Allah insanı yaradanda poleto-optimal yaradır. Birinİ verir, birini vermir. Baxın, o, pullu adamlar ki, var, mənim həm müşahidələrimə, həm də əsaslandığım faktlara görə onların heç biri xoşbəxt deyil. Allah pul verər, ağıl verməz, ağıl verər, şəxsiyyət verməz, şəxsiyyət verər, səhhət verməz. Yəni bütün bunları Allah heç vaxt bir yerdə verməz. Mən bunu 1976-cı ildə Moskvada nəşr olunan bir kitabımda teorem kimi istifadə edərək vermişəm. Riyazi baxımdan göstərmişəm ki, doğrudan da bir meyarın yaxşılaşdırılması yalnız və yalnız o birilərinin pisləşməsi hesabına baş verir. Əslində bu teoremin müəllifi mən deyiləm, Allahdır. Allah özü hər şeyi belə yaradıb. Qoqolun «Evlənmə» əsərini yadınıza salın. Orada qıza elçi gəlirlər. Qız heç kəsi bəyənmir. Hərədə bir qüsur tapır. Birinin burnu, birinin ağzı, birinin gözü əyridir, deyir. Təbii ki, beləsi tapılmır. Bu teoremin müəlliflərindən biri də elə Qoqoldur. Ancaq Allahın sevgisinə tuş gəlmiş insanların varlığını da danmaq olmaz. Mən yazılarımın birində göstərirəm ki, Allahsız alim tanımıram. Elə bu adda bir məqaləm də var. Bu yazı internetdə də yayımlandı. Ətrafında xeyli müzakirələr aparıldı. Eynşteyn də, Nyuton da Allaha sonsuz inam bəsləyiblər. Lütfüzadənin leksikonunda ən çox işlənən söz «İnşaallahdır». Allahın sevgisinə tuş gəlmiş insanlar var ki, Allah onlara həm elm verir, həm də şəxsiyyət əta edir. Belələri var və onlar dünyada çoxdur. Şəxsiyyət üçün ən mühüm meyar, fikrimcə, genetik olaraq ötürülmüş xeyirxahlıqdır. Əxlaqı son dərəcə aşılanmış Azərbaycan cəmiyyətində elə insanlar var ki, ürəyində bir damcı da olsun xeyirxahlıq yoxdur. Hər şeyə pul gözü ilə baxılan cəmiyyətdə xeyirxahlığın aşınması labüddür. Amma insanlar var ki, xeyirxahlıq onların həyat amalıdır. Mən də həyatımda belə insanlarla rastlaşmışam. 1963-cü ildə mən ali məktəbi bitirəndə SSRİ rəhbərliyinin qərarına əsasən məzunlara diplom bir il istehsalatda işləyəndən sonra verilirdi. Həmin il Moskvaya SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturasına zəmanətlə göndərilirdim. Amma diplom tələb edirdilər. Rektora müraciət etdim. Qanunu poza bilmərəm deyb, etirazını bildirdi. Odur ki, istehsalata getməyi qərara aldım. Sənədlərimi götürəndə akademik Paşa Quluzadə kabinetindən məni görüb səslədi. Gəlişimin səbəbini soruşdu. Dedim ki, Zərifə xanımın yanına gedib sənədlərimi almaq istəyirəm. Vəziyyəti ümumilikdə ona danışdım. Dedi ki, Zərifə xanım bu gün yoxdur. Sabah gəlib deyərsən ki, Paşa Piriyeviç tapşırdı ki, sənin sənədlərini Moskvaya diplomsuz göndərsin. Diplomunu sonra alıb yola salarıq. Bundan sonra mənin Moskvada oxumağım, müdafiə eləməyim üçün daha bir maneə qalmadı. 6-7 ildən sonra dostum İsmayıl İbrahimovun Moskvada Qubkin adına İnstitutda müdafiəsində iştirak etmək üçün SSRİ paytaxtına getmişdik. Faiq Bağırzadə, mən, İsmayıl İbrahimov və Paşa Quluzadə «Moskva» mehmanxanasında nahar edirdik. Mən orada sağlıq dedim. Paşa Quluzadənin şərəfinə badə qaldırdım. Paşa müəllim dedi ki, oğul, sən məni tanıyırsanmı? Mən ona mənə etdiyi yaxşılığı xatırlatdım. Bilirsinizmi, Əjdər müəllim biz belə kişilər, belə insan görmüşük. Xeyirxahlıq heç vaxt unudulmur.
1989-cu il idi. ABŞ-ın Sietl şəhərinin Vaşinqton Universitetində böyük bir elmi konfrans keçirilirdi. Dünyanın sayılıb-seçilən alimləri iştirak edirdi. Mən orta sıralarda əyləşmişdim. Lütfüzadə rəyasət heyətindən düşüb mənə yaxınlaşıb dedi ki, sən üçüncü çıxış edəcəksən. Dedim ki, professor, mən çıxış edə bilmərəm. Təəccüblə səbəbini soruşdu. Dedim ki, axı bura mənim yerim deyil. İsrar etdi. Nə görürsən, bu elmin gələcəyi barədə nə düşünürsən onu da danış, dedi. Mən çıxış elədim. Lütfüzadənin mənə olan bu münasibəti içindəki Azərbaycançılıq, vətənpərvərlik hisslərindən yaranırdı. O, konfransın yüzlərlə iştirakçısında Sizin dediyiniz «Müəyyənlik prinsipinə» rəğmən haqqımda rəy formalaşdırdı, onların nəzərinə belə bir alimin olduğunu çatdırdı.Şəxsiyyətin ən ali keyfiyyətlərində biri də nəfsinə qalib gəlməsidir
SSRİ Elmlər Akademiyasının vitse prezidenti, İnterkosmosun sədri Boris Nikolayeviç Petrovla işimlə əlaqədar mütəmadi olaraq şəxsi, elmi münasibətlərdə olurdum. Onun nə iş prosesində, nə də ailəsində bir dəfə də olsun səsini ucaltmasının şahidi olmadım. O, 1980-ci ildə dünyasını dəyişəndə mən dəfndə iştirak etmək üçün Moskvaya yollandım. Akademiyanın həyətində çoxlu sayda adam toplaşmışdı. Orada Səlim Axundov adlı bir tanışımı gördüm. Soruşdum ki, Siz Boris Nikolayeviçi tanıyırdınızmı? Bəli, dedi. Onu xeyirxah insan kimi tanıyırdım. Aspiranturanı qurtarıb ailə qurmuşdum. İki övladım və həyat yoldaşımla Moskvada 7-8 il idi ki, kirayədə yaşayırdıq. Mənə dedilər ki, deyə Səlim Axundov sözünə davam etdi: Boris Nikolayeviçə müraciət et, o, sənə ev almaqda kömək edər. Onu heç vaxt görmədiyim üçün yanına gedə bilmirdim.
Səlim Axundov deyildiyi kimi etməyə məcbur olur. Boris Nikolayeviçlə görüşür. Vəziyyətini ona danışır. O, Səlimin vəziyyətindən xeyli narahat olur. Lazımı yerlərə müraciət edib Səlim Axundova Moskvada ev verdirir. Fikrimcə, bu, şəxsiyyətə xas olan əsl xeyirxahlıq nümunəsidir. Şəxsiyyətin ən ali keyfiyyətlərindən biri də nəfsinə qalib gəlməsidir. Ən böyük sərkərdə nəfsinə qalib gələn insandır. Ziyalı, alim və şəxsiyyət problemində birinci yerdə nəfs dayanır. Ötən il «İbrus» teatrında bir toplantımız keçirildi. Orada çıxışımda mən qeyd etdim ki, ziyalının meyarları çoxdur. Ziyalı gərək azad, müstəqil ola bilsin. Bilirsinizmi, elə adamlar, alimlər var ki, onları müzakirə etmək olmaz. Elə şairlər, yazıçılar, elm adamları var ki, öz sənətlərində yüksək mərtəbəyə ucala biliblər. Amma Allah onlara şəxsiyyət verməyib, onlar tanrının sevgisinə tuş gəlməyiblər. Elə böyük alimlər var ki, ailə əxlaqı yoxdur, yaxud öz əxlaqı yoxdur. Bir jurnalist məndən soruşdu ki, nə üçün yazılarınızda əxlaq sözünü çox işlədirsiniz?-Ona görə ki, cəmiyyətdə ən çox aşınan əxlaqdır, dedim.
Əjdər Ağayev: Elə alimlərimiz var ki, yaxşıya pis, pisə yaxşı deyir. Elmi dəyəri olmayan bir işi yüksək səviyyəli elmi tədqiqat işi təqdim edirlər. Amma düzgün yanaşma odur ki, meydanda olan işin nöqsanlı cəhətləri göstərilsin, onların aradan qaldırılması üçün tövsiyələr verilsin. Əslində elmi tədqiqat işi ilə məşğul olana bu yolla xeyirxahlıq etmiş olarlar, nəinki, onun keyfiyyətsiz işini yaxşı iş kimi təqdim etməklə. ADPU-nun rektoru Yusif Məmmədov konfransların birində bu məsələyə münasibət bildirdi. Dedi ki, yaxşı alim kimi tanıdığım bəzi adamların heç bir elmi dəyəri olmayan bir işə müsbət qiymət verməsi məni təəccübləndirir. Rafiq müəllim, Sizcə bu, şəxsiyyətləmi, xarakterləmi, yoxsa nə ilə bağlıdır?
Əgər sənin əlində bir alət var, o da yalnız çəkicdirsə, hər şey sənə mismar kimi görünəcək.
Rafiq Əliyev: Bu məsələdə bir dünya, bir də Azərbaycan reallığı var. Dünya reallığında Sizin toxunduğunuz bu məsələ var, amma cüzi… Lütfüzadənin «Çəkic» adlı elmi prinsipi var. Ehtimal nəzəriyyəsi ilə məşğul olanlar «Qeyri-səlis məntiqi» qəbul eləmirdilər. «Çəkic» prinsipinə görə, əgər sənin əlində bir alət var, o da yalnız çəkicdirsə, hər şey sənə mismar kimi görünəcək. Dünya elmində belə bir məsələ var. Əgər sən elminlə bir addım irəlidəsənsə, sənə qarşı qısqanclıqlar başlayır. Mən öz yazılarıma qarşı da belə bir münasibətin şahidi olmuşam. Lakin əsərlərimə qarşı tutarlı bir irad irəli sürə bilməyiblər. Fikirlər ümumi səciyyə daşıyıb. Bunu sənət paxıllığı adlandırmaq olar. Amma nə isə ummaq düyna təcrübəsində yoxdur. Bizdə isə əksəriyyət nə isə umur. Heç olmasa bir zəng vurulmasını, tapşırılmasını gözləyir. İkincisi isə elmi bilməməzlikdən irəli gəlir. Elmdən xəbəri olmayan adam onun haqqında nə fikir söyləyə bilər. Əjdər Ağayev: Bizdə belə bir təcrübə də var ki, çoxları öz işlərini özləri yazmırlar, kiməsə yazdırırlar. Yazan adam da bəzən peşəkar olmur. Sonra da iş haqqında yalançı rəylər təşkil edirlər. Hətta nə danışmalı olduğunu, ona hansı sualların veriləcəyini də yazıb əlinə verirlər ki, oradan oxusun. Bu gün bu çox geniş vüsət alıb. Mənim qəbul edə bilmədiyim cəhətlərdən biri də qabiliyyətli adamlara yaradılan maneələrdir. Qabiliyyətsizlərə hər cür şərait yaradılır. Qabiliyyətlilərin işi isə çətinə salınır. Bunu edənlər də bizim alim həmkarlarımızdır. Niyə bizim cəmiyyətimiz bu gun bu hala gəlib çıxıb. Görünə-görünə, bilinə-bilinə saxtakarlıq baş alıb gedir, niyə bunun qarşısı alınmır?
Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir
Rafiq Əliyev: Bu, mənə tanış mövzudur. Bu suala bir neçə dəfə də cavab vermişəm. Bunun bir əsas səbəbi var. Bu da odur ki, bu gün Azərbaycanda elmə sosial sifariş yoxdur. Biliyə, bilikli adama ehtiyac yoxdur. Ona görə ki, neft və qaz satmaq üçün heç bir elm lazım deyil. Onu hesablamaq üçün bircə hesablayıcı kifayətdir. Ümumi daxili məhsuldan ayrılan ayırmalar elmə xidmət etmir. Dünyanın heç bir ölkəsində elmə bizdəki kimi belə vəsait ayıma prinsipi yoxdur. Elm və iqtisadiyyat arasında bir proporsiya var. Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir. Bizdə isə elmə 0,2% ayrılırdı. Son vaxtlar onu 0,6%-ə yüksəldiblər. Bu rəqəmin də bir faydası yoxdur. Xəstəliyi müalicə etmək üçün onun kökünü tapmaq lazımdır.
Azərbaycanda iqtisad elmi aşağı səviyyədədir. Bizdə sadəcə diskriptiv statistika var. Neçə oğlan, neçə qız uşağının doğulduğunu, urbanizasiyanı müzakirə etməkdən savayı bir şey bilmirlər. Hələ neçə il bundan əvvəl mən üzümü məmurlara deyirdim ki, iqtisadçıları yığıb bunu müzakirə edin. Dünyada 4 iqtisadi model var. Birinci iqtisadi modelə misal olaraq ABŞ-ı göstərə bilərəm. ABŞ-ın əldə etdiyi milli gəlirin təxminən 89%-i bilikdən gəlir. Onlar bilik istehsal edirlər. İstehsal etdiyi balaca bir texnologiya milyardlarla qazanc deməkdir. Yəni bizim neftdən gələn bir illik qazancımızdan çox. İkinci model texnoloji iqtisadi modeldir. Bu modeli tətbiq edən ölkələr bilik texnologiyalarını alıb çox vicdanla işləyirlər. Məsələn, Yaponiya. Onların elmi çox yüksək deyil. Bizə yüksək görünür. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra onlar qarşılarına məqsəd qoydular ki, təhqiqata o qədər çox pul ayırmayacaqlar, amma yaxşı məhsullar buraxacaqlar. Biz bu gün onun şahidiyik. Üçuncü, xammal satan ölkələrin iqtisadi modelidir. Azərbaycan bu modelə daxildir. Dördüncü, Aqrar modeldir. Məsələn, Monqolustan kimi ölkələr bu modellə yaşayırlar. İndi biz bir iqtisadi model düşünməliyik. Nə isə istehsal etmək, nə ilə pul qazanmaq barədə düşünməliyik. Elmdə də bu prinsipə əməl etmək lazımdır. Əgər elmə sosial sifariş olarsa, onda pul qazanmaq istəynlər başqa istiqamətə yönələcək, elmlə məşğul olmaq istəyənlər elmə… O ki qaldı bizim vəzifə sahiblərinin-millət vəkillərinin, iş adamlarının elmlər namizədi, elmlər doktoru adını almasına-mən buna bir izafi hiss kimi baxıram. Elə adamlar var ki, villalarının sayını bilmir. Sürücüsüz getsə heç tapa da bilməz. O insanlar var-dövlətdən artıq doyublar. İndi onlara professor, akademik adı və bu adın hissi lazımdır. Sonra isə əxlaq məsələləri başlayır. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində multi-mediadan xüsusi kurs aparıram. Məni həmin kursu aparmağa rəhmətlik Famil Mehdi və Şirməmməd Hüseynov dəvət eləmişdi. Qeyd edim ki, jurnalistika fakültəsinin tələbələri açıqfikirli və demokratik düşüncəli insanlardır. Bizim onlarla həyatımızın, cəmiyyətimizin problemlərinə həsr olunmuş açıq söhbətlərimiz olur. Fakültənin tələbə qızlarından biri dərs zamanı belə bir fikir söylədi ki, Dubaydakı qadınlarımız daha şərəflidir, nəinki tələbəsindən pul alan professor. Çünkü bədən onunkudur. Əgər əxlaq imkan verirsə istədiyi kimi manipulyasiya edə bilər. Əgər əxlaqsızlıq edirsə bu, fərdidir, onun öz işidir. Amma tələbəsindən pul alan professor millətini, onun gələcəyini satır. Əxlaqsızlıq da elə bundan sonra başlayır.
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir
Rafiq Əliyev: Bu, mənə tanış mövzudur. Bu suala bir neçə dəfə də cavab vermişəm. Bunun bir əsas səbəbi var. Bu da odur ki, bu gün Azərbaycanda elmə sosial sifariş yoxdur. Biliyə, bilikli adama ehtiyac yoxdur. Ona görə ki, neft və qaz satmaq üçün heç bir elm lazım deyil. Onu hesablamaq üçün bircə hesablayıcı kifayətdir. Ümumi daxili məhsuldan ayrılan ayırmalar elmə xidmət etmir. Dünyanın heç bir ölkəsində elmə bizdəki kimi belə vəsait ayıma prinsipi yoxdur. Elm və iqtisadiyyat arasında bir proporsiya var. Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir. Bizdə isə elmə 0,2% ayrılırdı. Son vaxtlar onu 0,6%-ə yüksəldiblər. Bu rəqəmin də bir faydası yoxdur. Xəstəliyi müalicə etmək üçün onun kökünü tapmaq lazımdır.
Azərbaycanda iqtisad elmi aşağı səviyyədədir. Bizdə sadəcə diskriptiv statistika var. Neçə oğlan, neçə qız uşağının doğulduğunu, urbanizasiyanı müzakirə etməkdən savayı bir şey bilmirlər. Hələ neçə il bundan əvvəl mən üzümü məmurlara deyirdim ki, iqtisadçıları yığıb bunu müzakirə edin. Dünyada 4 iqtisadi model var. Birinci iqtisadi modelə misal olaraq ABŞ-ı göstərə bilərəm. ABŞ-ın əldə etdiyi milli gəlirin təxminən 89%-i bilikdən gəlir. Onlar bilik istehsal edirlər. İstehsal etdiyi balaca bir texnologiya milyardlarla qazanc deməkdir. Yəni bizim neftdən gələn bir illik qazancımızdan çox. İkinci model texnoloji iqtisadi modeldir. Bu modeli tətbiq edən ölkələr bilik texnologiyalarını alıb çox vicdanla işləyirlər. Məsələn, Yaponiya. Onların elmi çox yüksək deyil. Bizə yüksək görünür. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra onlar qarşılarına məqsəd qoydular ki, təhqiqata o qədər çox pul ayırmayacaqlar, amma yaxşı məhsullar buraxacaqlar. Biz bu gün onun şahidiyik. Üçuncü, xammal satan ölkələrin iqtisadi modelidir. Azərbaycan bu modelə daxildir. Dördüncü, Aqrar modeldir. Məsələn, Monqolustan kimi ölkələr bu modellə yaşayırlar. İndi biz bir iqtisadi model düşünməliyik. Nə isə istehsal etmək, nə ilə pul qazanmaq barədə düşünməliyik. Elmdə də bu prinsipə əməl etmək lazımdır. Əgər elmə sosial sifariş olarsa, onda pul qazanmaq istəynlər başqa istiqamətə yönələcək, elmlə məşğul olmaq istəyənlər elmə… O ki qaldı bizim vəzifə sahiblərinin-millət vəkillərinin, iş adamlarının elmlər namizədi, elmlər doktoru adını almasına-mən buna bir izafi hiss kimi baxıram. Elə adamlar var ki, villalarının sayını bilmir. Sürücüsüz getsə heç tapa da bilməz. O insanlar var-dövlətdən artıq doyublar. İndi onlara professor, akademik adı və bu adın hissi lazımdır. Sonra isə əxlaq məsələləri başlayır. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində multi-mediadan xüsusi kurs aparıram. Məni həmin kursu aparmağa rəhmətlik Famil Mehdi və Şirməmməd Hüseynov dəvət eləmişdi. Qeyd edim ki, jurnalistika fakültəsinin tələbələri açıqfikirli və demokratik düşüncəli insanlardır. Bizim onlarla həyatımızın, cəmiyyətimizin problemlərinə həsr olunmuş açıq söhbətlərimiz olur. Fakültənin tələbə qızlarından biri dərs zamanı belə bir fikir söylədi ki, Dubaydakı qadınlarımız daha şərəflidir, nəinki tələbəsindən pul alan professor. Çünkü bədən onunkudur. Əgər əxlaq imkan verirsə istədiyi kimi manipulyasiya edə bilər. Əgər əxlaqsızlıq edirsə bu, fərdidir, onun öz işidir. Amma tələbəsindən pul alan professor millətini, onun gələcəyini satır. Əxlaqsızlıq da elə bundan sonra başlayır.
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Bu, mənə tanış mövzudur. Bu suala bir neçə dəfə də cavab vermişəm. Bunun bir əsas səbəbi var. Bu da odur ki, bu gün Azərbaycanda elmə sosial sifariş yoxdur. Biliyə, bilikli adama ehtiyac yoxdur. Ona görə ki, neft və qaz satmaq üçün heç bir elm lazım deyil. Onu hesablamaq üçün bircə hesablayıcı kifayətdir. Ümumi daxili məhsuldan ayrılan ayırmalar elmə xidmət etmir. Dünyanın heç bir ölkəsində elmə bizdəki kimi belə vəsait ayıma prinsipi yoxdur. Elm və iqtisadiyyat arasında bir proporsiya var. Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir. Bizdə isə elmə 0,2% ayrılırdı. Son vaxtlar onu 0,6%-ə yüksəldiblər. Bu rəqəmin də bir faydası yoxdur. Xəstəliyi müalicə etmək üçün onun kökünü tapmaq lazımdır.
Azərbaycanda iqtisad elmi aşağı səviyyədədir. Bizdə sadəcə diskriptiv statistika var. Neçə oğlan, neçə qız uşağının doğulduğunu, urbanizasiyanı müzakirə etməkdən savayı bir şey bilmirlər. Hələ neçə il bundan əvvəl mən üzümü məmurlara deyirdim ki, iqtisadçıları yığıb bunu müzakirə edin. Dünyada 4 iqtisadi model var. Birinci iqtisadi modelə misal olaraq ABŞ-ı göstərə bilərəm. ABŞ-ın əldə etdiyi milli gəlirin təxminən 89%-i bilikdən gəlir. Onlar bilik istehsal edirlər. İstehsal etdiyi balaca bir texnologiya milyardlarla qazanc deməkdir. Yəni bizim neftdən gələn bir illik qazancımızdan çox. İkinci model texnoloji iqtisadi modeldir. Bu modeli tətbiq edən ölkələr bilik texnologiyalarını alıb çox vicdanla işləyirlər. Məsələn, Yaponiya. Onların elmi çox yüksək deyil. Bizə yüksək görünür. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra onlar qarşılarına məqsəd qoydular ki, təhqiqata o qədər çox pul ayırmayacaqlar, amma yaxşı məhsullar buraxacaqlar. Biz bu gün onun şahidiyik. Üçuncü, xammal satan ölkələrin iqtisadi modelidir. Azərbaycan bu modelə daxildir. Dördüncü, Aqrar modeldir. Məsələn, Monqolustan kimi ölkələr bu modellə yaşayırlar. İndi biz bir iqtisadi model düşünməliyik. Nə isə istehsal etmək, nə ilə pul qazanmaq barədə düşünməliyik. Elmdə də bu prinsipə əməl etmək lazımdır. Əgər elmə sosial sifariş olarsa, onda pul qazanmaq istəynlər başqa istiqamətə yönələcək, elmlə məşğul olmaq istəyənlər elmə… O ki qaldı bizim vəzifə sahiblərinin-millət vəkillərinin, iş adamlarının elmlər namizədi, elmlər doktoru adını almasına-mən buna bir izafi hiss kimi baxıram. Elə adamlar var ki, villalarının sayını bilmir. Sürücüsüz getsə heç tapa da bilməz. O insanlar var-dövlətdən artıq doyublar. İndi onlara professor, akademik adı və bu adın hissi lazımdır. Sonra isə əxlaq məsələləri başlayır. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində multi-mediadan xüsusi kurs aparıram. Məni həmin kursu aparmağa rəhmətlik Famil Mehdi və Şirməmməd Hüseynov dəvət eləmişdi. Qeyd edim ki, jurnalistika fakültəsinin tələbələri açıqfikirli və demokratik düşüncəli insanlardır. Bizim onlarla həyatımızın, cəmiyyətimizin problemlərinə həsr olunmuş açıq söhbətlərimiz olur. Fakültənin tələbə qızlarından biri dərs zamanı belə bir fikir söylədi ki, Dubaydakı qadınlarımız daha şərəflidir, nəinki tələbəsindən pul alan professor. Çünkü bədən onunkudur. Əgər əxlaq imkan verirsə istədiyi kimi manipulyasiya edə bilər. Əgər əxlaqsızlıq edirsə bu, fərdidir, onun öz işidir. Amma tələbəsindən pul alan professor millətini, onun gələcəyini satır. Əxlaqsızlıq da elə bundan sonra başlayır.
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Azərbaycanda iqtisad elmi aşağı səviyyədədir. Bizdə sadəcə diskriptiv statistika var. Neçə oğlan, neçə qız uşağının doğulduğunu, urbanizasiyanı müzakirə etməkdən savayı bir şey bilmirlər. Hələ neçə il bundan əvvəl mən üzümü məmurlara deyirdim ki, iqtisadçıları yığıb bunu müzakirə edin. Dünyada 4 iqtisadi model var. Birinci iqtisadi modelə misal olaraq ABŞ-ı göstərə bilərəm. ABŞ-ın əldə etdiyi milli gəlirin təxminən 89%-i bilikdən gəlir. Onlar bilik istehsal edirlər. İstehsal etdiyi balaca bir texnologiya milyardlarla qazanc deməkdir. Yəni bizim neftdən gələn bir illik qazancımızdan çox. İkinci model texnoloji iqtisadi modeldir. Bu modeli tətbiq edən ölkələr bilik texnologiyalarını alıb çox vicdanla işləyirlər. Məsələn, Yaponiya. Onların elmi çox yüksək deyil. Bizə yüksək görünür. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra onlar qarşılarına məqsəd qoydular ki, təhqiqata o qədər çox pul ayırmayacaqlar, amma yaxşı məhsullar buraxacaqlar. Biz bu gün onun şahidiyik. Üçuncü, xammal satan ölkələrin iqtisadi modelidir. Azərbaycan bu modelə daxildir. Dördüncü, Aqrar modeldir. Məsələn, Monqolustan kimi ölkələr bu modellə yaşayırlar. İndi biz bir iqtisadi model düşünməliyik. Nə isə istehsal etmək, nə ilə pul qazanmaq barədə düşünməliyik. Elmdə də bu prinsipə əməl etmək lazımdır. Əgər elmə sosial sifariş olarsa, onda pul qazanmaq istəynlər başqa istiqamətə yönələcək, elmlə məşğul olmaq istəyənlər elmə… O ki qaldı bizim vəzifə sahiblərinin-millət vəkillərinin, iş adamlarının elmlər namizədi, elmlər doktoru adını almasına-mən buna bir izafi hiss kimi baxıram. Elə adamlar var ki, villalarının sayını bilmir. Sürücüsüz getsə heç tapa da bilməz. O insanlar var-dövlətdən artıq doyublar. İndi onlara professor, akademik adı və bu adın hissi lazımdır. Sonra isə əxlaq məsələləri başlayır. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində multi-mediadan xüsusi kurs aparıram. Məni həmin kursu aparmağa rəhmətlik Famil Mehdi və Şirməmməd Hüseynov dəvət eləmişdi. Qeyd edim ki, jurnalistika fakültəsinin tələbələri açıqfikirli və demokratik düşüncəli insanlardır. Bizim onlarla həyatımızın, cəmiyyətimizin problemlərinə həsr olunmuş açıq söhbətlərimiz olur. Fakültənin tələbə qızlarından biri dərs zamanı belə bir fikir söylədi ki, Dubaydakı qadınlarımız daha şərəflidir, nəinki tələbəsindən pul alan professor. Çünkü bədən onunkudur. Əgər əxlaq imkan verirsə istədiyi kimi manipulyasiya edə bilər. Əgər əxlaqsızlıq edirsə bu, fərdidir, onun öz işidir. Amma tələbəsindən pul alan professor millətini, onun gələcəyini satır. Əxlaqsızlıq da elə bundan sonra başlayır.
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunu fərqlənmə diplomu ilə bitirib. SSRİ Elmlər Akademiyası İdarəetmə Problemləri İnstitunun aspiranturasında təhsil alıb. 1967-ci ildə texnika elmləri namizədi, 1975-ci ildə texnika elmləri doktoru elmi dərəcəsi alıb. 1989-cu ildə AMEA-nın müxbir üzvüdür. Təbriz, Corciya, Siegen, Yaxın Doğu Universitetlərinin professoru və bu universitetlərdə proqram direktorudur.
Rafiq Əliyev çoxölçülü və kombinə olunmuş determiristik, sutoxastik (1967), qeyri-səlis (1981) idarəetmə sistemlərinin invariantlıq şərtlərinin formalaşdırılması, intellektual sənaye sistemlərində qərarqəbuletmə və idarəetmə proseslərinin inteqrasiya prinsiplərinin formalaşdırılması (1969), stoxastik dəyişən strukturlu sistemlərin sintez metodlarının işlənməsi (1976), çoxsəviyyəli paylanmış istehsalat sistemləri üçün koordinasiya nəzəriyyəsinin işlənməsi (1980), Al11, Al12, Al13 qeyri-səlis məntiqlərinin yaradılması (1984-1986), qeyri-səlis modellərin adekvatlıq şərtlərinin formalaşdırılması (1984), qeyri-səlis intelletual rabotların nəzəriyyəsi və qurulma prinsiplərinin işlənməsi (1986), ESPLAN da daxil olmaqla qeyri-səlis ekspert sistemlərinin işlənməsi (1987), qeyri-səlis paylanmış intellektual sistemlər konsepsiyasının formalaşdırılması (1988), onların yaradılma metodlarının işlənməsi (1993), agentləri arasında rəqabət və kooperasiya olan Soft Kompütinq əsaslı çoxagentli intellektual sistemlərin yaradılması (1997), qeyri-səlis neyron şəbəkələrinin genetik alqoritmlərə əsaslanan öyrənmə metodunun işlənməsi (1997), genetik alqoritmlər əsasında qeyri-səlis reqressiya təhlilinin yeni konsepsiyasının işlənməsi (1998), qeyri-səlis-xaos sinerci əsasında adaptiv idarəetmə sistemlərinin təklif olunması (2001), qeyri-səlis zaman sıraları əsasında yeni proqnozlaşdırma üsullarının yaradılması (2002), ümumiləşmiş dayanıqlıq nəzəriyyəsinin yaradılması, Dinamik sistemlərin dayanıqlılığının Zadə-Əliyev tərifi və meyarının təklif olunması (2003-2007) Rafiq Əliyevin elmi nailiyyətlərinin yalnız qısa xülasəsidir. Onun respublikamızda və bir sıra xarici ölkələrdə informatika və idarəetmə sahəsində elmi tədqiqat işlərinin təşkilində müstəsna rolu olmuşdur. O, informatika və idarəetmə nəzəriyyəsi sahəsində nüfuzlu elmi məktəb yaratmış, Azərbaycanda, Rusiyada, Almaniyada və İranda 130-dan çox elmlər namizədi, 30 elmlər doktoru hazırlamışdır. Onun tələbələri hazırda həmin məktəbin ənənələrini təkcə Azərbaycanın elm mərkəzlərində deyil, digər ölkələrdə də (ABŞ, Almaniya, Türkiyə, Rusiya, İran və s.) ləyaqətlə davam etdiirlər.
Rubrikamızın qonağı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Dövlət Neft Akademiyası (ADNA) «Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri» kafedrasının müdiri, MBA Proqram direktoru (ADNA), professor Rafiq Əziz oğlu Əliyevdir. Rafiq Əliyev 1942-ci il fevral ayının 10-da Ağdam rayonunun Novruzlu kəndində anadan olub.
Rafiq Əliyevin bilavasitə rəhbərliyi və iştirakı ilə 1994-cü ildən başlayaraq hər iki ildən bir Avropanın bir sıra ölkələrində «Qeyri-səlis sistemlərin tətbiqi», 2000-ci ildən bişlayaraq iki ildə bir dəfə Özbəkistanın Daşkənd şəhərində «Qeyri-səlis sistemləin tətbiqi və Soft Kompütinq», elə həmin ildən etibarən Türkiyənin Antaliya şəhərində «Sistem təhlilində, qərarqəbuletmə və idarəetmədə sözlə işləyən komrüter və Soft Kompütinq» üzrə beynəlxalq elmİ konfranslar keçirilir.Rafiq Əliyev informatika və idarəetmə, süni intellekt, qeyri-səlis məntiq və Soft Kompütinqə həsr olunmuş 70-ə yaxın kitabın və 350-dən çox elmi məqaləin müəllifidir.İnsan gərək yaxşını görməyi və onu dilə gətirməyi bacarsın
-Əjdər Ağayev: Rafiq müəllim, Sizi ziyarət etmək bizimçün xoşdur. «Təhsil və zaman» qəzetində şərəfli ömür yolu ilə örnək olan insanların tanıdılması bir ənənə halını almışdır. Bu, şəxsiyyət formalaşdırılmasında, eləcə də elmin inkişafında mühüm rol oynayan məsələdir. Biz Sizi bir alim, insan, vətəndaş, tam kamillik keyfiyyətlərini daşıyan səmimi bir yoldaş olaraq tanıyır və qiymətləndiririk. Elmi ictimaiyyət də Sizi belə tanıyır.
-Rafiq Əliyev: Çox sağ olun. Sizin kimi bir ziyalının mənim haqqımda mətbuatda yazdığı fikirlər mənimçün hər cür təltifdən, rəsmi addan önəmlidir.
-Əjdər Ağayev: Bu, təkcə mənim fikrim deyil. Mən elmin zirvəsində dayanan insanların fikrini ümumiləşdirib demişəm. Ürəyimin istəyini ifadə etmişəm. İnsan gərək yaxşını görməyi və onu dilə gətirməyi bacarsın. Bunları biz deməsək, kim deməlidir. Məşhur psixoloq Uznadzenin «Müəyyənlik nəzəriyyəsi» var. Biz həmin nəzəriyyədən pedaqogika və psixologiyada istifadə edirik. Orada göstərilir ki, əgər insan haqqında məlumat verilməyibsə, o cəmiyyətə tanıdılmayıbsa, onu necə təqdim edəcəksənsə elə də qəbul ediləcək. Gərək insanı tanıdasan, onun məziyyətlərini şərh edəsən, bir sözlə onun haqqında müəyyənlik verəsən. Xeyirxahlıq, dəqiqlik, qiymətvermə bacarığı insanın ən ali keyfiyyətidir. Və bizim bir sıra ziyalılarımızda mən onu müşahidə etmişəm.
Yalnız əxlaqi keyfiyyətlər formalaşandan sonra insan şəxsiyyət zirvəsinə ucalır
Mən istərdim ki, Sizinlə cəmiyyətimizi narahat edən bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirək. Fikrəmcə, yalnız əxlaqi keyfiyyətlər formalaşandan sonra insan şəxsiyyət zirvəsinə ucalır. Təəssüf ki, bu gün elmimizdə elə yüksək dərəcəli diplomlu adamlar var ki, özünü cəmiyyətə alim kimi təqdim edir, amma şəxsiyyəti heç nəyə dəymir. İstərdim öncə alim və şəxsiyyət məsələsinə toxunaq. Məsələn, mənim tanıdığım elə həmkarım, elmlər doktoru adını daşıyan alimlər var ki, heç nə bacarmayan, istedadsızlığı ilə gələcəkdə də elmdə heç nə meydana qoya bilməyəcəyini ifadə edən adamların elmi ad almasına şərait yaradırlar. Bəzən özləri onlar üçün namizədlik, doktorluq dissertasiyaları yazırlar. Düşünürəm ki, elmin də qeyrəti var. Əgər o, alimdirsə, nə üçün onun təssübünü çəkmir. İstərdim ki, Siz dünya görmüş bir alim kimi bu məsələyə münasibətinizi bildirəsiniz…
Şəxsiyyət üçün ən mühüm meyar fikrimcə, xeyirxahlıqdır.
Rafiq Əliyev: Bu suala həm Azərbaycan, həm də dünya prizmasından cavab vermək istərdim. Mənim düşüncəmə görə o insan ki, özünə alim deyir o, alim deyil. Allah Xudu Məmmədova rəhmət eləsin, o deyərdi ki, alim Eynşteyndir, Nyutondur, Nizamidir. Bu, Xudu Məmmədovun yüksək əxlaqından xəbər verirdi. Mən bir dəfə qəzetlərin birində «Katibəmdən üzr istə» adlı köşə yazısı oxudum. Yazının məzmunu belə idi ki, bir nəfər idarə müdirinin yanına gəlir. Öncə katibə ilə görüşməli olur. Vəziyyət elə gətirir ki, katibə ilə yaxşı danışmır. Səhəri gün həmin adamı katibə ilə danışıq qaydalarını pozduğuna görə işdən azad edirlər. Bu olmuş əhvalatdır. Ondan sonra hamı həmin katibə ilə necə danışmağı öyrənir. İndi bəzi millət vəkilləri, iş adamları bir də görürsən ki, elmlər namizədi, elmlər doktoru oldular. Hansı ki, ömürlərində nə bir laboratoriya üzü görür, nə bir elmi tədqiqat aparırlar. Belələri Azərbaycanda kütləvidir. Mən bilmirəm onlar bu adı necə qəbul edib, necə daşıyırlar? Dünya prizmasından məsələyə yanaşdıqda heç vaxt düşünə bilmirəm ki, Eynşteyn, Nyuton özünə alim deyib. Onlar deyirdilər ki, bu bizim peşəkar sənətimizdir. O ki qaldı şəxsiyyət məsələsinə, bu bir qədər çətin məsələdir. Mənim kitablarımda yazdığım belə bir fikrim var. Allah insanı poleto-optimal yaradır. Poleto bir italyan aliminin adıdır. İyirminci əsrin əvvəllərində yaşayıb. O, iqtisadçı olub. Çox yaxşı bir fikir irəli sürüb. Amma onu isbat eləməyib. Deyib ki, hər hansı bir obyektmi, prosesmi, fərdmi çoxlu meyarlarla səciyyələnirsə, o meyarlardan birinin yaxşılaşdırılması heç olmasa o birilərdən birinin pisləşməsinə səbəb olur. Hər şeyi eyni vaxtda yaxşılaşdırmaq mümkün deyil. Allah insanı yaradanda poleto-optimal yaradır. Birinİ verir, birini vermir. Baxın, o, pullu adamlar ki, var, mənim həm müşahidələrimə, həm də əsaslandığım faktlara görə onların heç biri xoşbəxt deyil. Allah pul verər, ağıl verməz, ağıl verər, şəxsiyyət verməz, şəxsiyyət verər, səhhət verməz. Yəni bütün bunları Allah heç vaxt bir yerdə verməz. Mən bunu 1976-cı ildə Moskvada nəşr olunan bir kitabımda teorem kimi istifadə edərək vermişəm. Riyazi baxımdan göstərmişəm ki, doğrudan da bir meyarın yaxşılaşdırılması yalnız və yalnız o birilərinin pisləşməsi hesabına baş verir. Əslində bu teoremin müəllifi mən deyiləm, Allahdır. Allah özü hər şeyi belə yaradıb. Qoqolun «Evlənmə» əsərini yadınıza salın. Orada qıza elçi gəlirlər. Qız heç kəsi bəyənmir. Hərədə bir qüsur tapır. Birinin burnu, birinin ağzı, birinin gözü əyridir, deyir. Təbii ki, beləsi tapılmır. Bu teoremin müəlliflərindən biri də elə Qoqoldur. Ancaq Allahın sevgisinə tuş gəlmiş insanların varlığını da danmaq olmaz. Mən yazılarımın birində göstərirəm ki, Allahsız alim tanımıram. Elə bu adda bir məqaləm də var. Bu yazı internetdə də yayımlandı. Ətrafında xeyli müzakirələr aparıldı. Eynşteyn də, Nyuton da Allaha sonsuz inam bəsləyiblər. Lütfüzadənin leksikonunda ən çox işlənən söz «İnşaallahdır». Allahın sevgisinə tuş gəlmiş insanlar var ki, Allah onlara həm elm verir, həm də şəxsiyyət əta edir. Belələri var və onlar dünyada çoxdur. Şəxsiyyət üçün ən mühüm meyar, fikrimcə, genetik olaraq ötürülmüş xeyirxahlıqdır. Əxlaqı son dərəcə aşılanmış Azərbaycan cəmiyyətində elə insanlar var ki, ürəyində bir damcı da olsun xeyirxahlıq yoxdur. Hər şeyə pul gözü ilə baxılan cəmiyyətdə xeyirxahlığın aşınması labüddür. Amma insanlar var ki, xeyirxahlıq onların həyat amalıdır. Mən də həyatımda belə insanlarla rastlaşmışam. 1963-cü ildə mən ali məktəbi bitirəndə SSRİ rəhbərliyinin qərarına əsasən məzunlara diplom bir il istehsalatda işləyəndən sonra verilirdi. Həmin il Moskvaya SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturasına zəmanətlə göndərilirdim. Amma diplom tələb edirdilər. Rektora müraciət etdim. Qanunu poza bilmərəm deyb, etirazını bildirdi. Odur ki, istehsalata getməyi qərara aldım. Sənədlərimi götürəndə akademik Paşa Quluzadə kabinetindən məni görüb səslədi. Gəlişimin səbəbini soruşdu. Dedim ki, Zərifə xanımın yanına gedib sənədlərimi almaq istəyirəm. Vəziyyəti ümumilikdə ona danışdım. Dedi ki, Zərifə xanım bu gün yoxdur. Sabah gəlib deyərsən ki, Paşa Piriyeviç tapşırdı ki, sənin sənədlərini Moskvaya diplomsuz göndərsin. Diplomunu sonra alıb yola salarıq. Bundan sonra mənin Moskvada oxumağım, müdafiə eləməyim üçün daha bir maneə qalmadı. 6-7 ildən sonra dostum İsmayıl İbrahimovun Moskvada Qubkin adına İnstitutda müdafiəsində iştirak etmək üçün SSRİ paytaxtına getmişdik. Faiq Bağırzadə, mən, İsmayıl İbrahimov və Paşa Quluzadə «Moskva» mehmanxanasında nahar edirdik. Mən orada sağlıq dedim. Paşa Quluzadənin şərəfinə badə qaldırdım. Paşa müəllim dedi ki, oğul, sən məni tanıyırsanmı? Mən ona mənə etdiyi yaxşılığı xatırlatdım. Bilirsinizmi, Əjdər müəllim biz belə kişilər, belə insan görmüşük. Xeyirxahlıq heç vaxt unudulmur.
1989-cu il idi. ABŞ-ın Sietl şəhərinin Vaşinqton Universitetində böyük bir elmi konfrans keçirilirdi. Dünyanın sayılıb-seçilən alimləri iştirak edirdi. Mən orta sıralarda əyləşmişdim. Lütfüzadə rəyasət heyətindən düşüb mənə yaxınlaşıb dedi ki, sən üçüncü çıxış edəcəksən. Dedim ki, professor, mən çıxış edə bilmərəm. Təəccüblə səbəbini soruşdu. Dedim ki, axı bura mənim yerim deyil. İsrar etdi. Nə görürsən, bu elmin gələcəyi barədə nə düşünürsən onu da danış, dedi. Mən çıxış elədim. Lütfüzadənin mənə olan bu münasibəti içindəki Azərbaycançılıq, vətənpərvərlik hisslərindən yaranırdı. O, konfransın yüzlərlə iştirakçısında Sizin dediyiniz «Müəyyənlik prinsipinə» rəğmən haqqımda rəy formalaşdırdı, onların nəzərinə belə bir alimin olduğunu çatdırdı.Şəxsiyyətin ən ali keyfiyyətlərində biri də nəfsinə qalib gəlməsidir
SSRİ Elmlər Akademiyasının vitse prezidenti, İnterkosmosun sədri Boris Nikolayeviç Petrovla işimlə əlaqədar mütəmadi olaraq şəxsi, elmi münasibətlərdə olurdum. Onun nə iş prosesində, nə də ailəsində bir dəfə də olsun səsini ucaltmasının şahidi olmadım. O, 1980-ci ildə dünyasını dəyişəndə mən dəfndə iştirak etmək üçün Moskvaya yollandım. Akademiyanın həyətində çoxlu sayda adam toplaşmışdı. Orada Səlim Axundov adlı bir tanışımı gördüm. Soruşdum ki, Siz Boris Nikolayeviçi tanıyırdınızmı? Bəli, dedi. Onu xeyirxah insan kimi tanıyırdım. Aspiranturanı qurtarıb ailə qurmuşdum. İki övladım və həyat yoldaşımla Moskvada 7-8 il idi ki, kirayədə yaşayırdıq. Mənə dedilər ki, deyə Səlim Axundov sözünə davam etdi: Boris Nikolayeviçə müraciət et, o, sənə ev almaqda kömək edər. Onu heç vaxt görmədiyim üçün yanına gedə bilmirdim.
Səlim Axundov deyildiyi kimi etməyə məcbur olur. Boris Nikolayeviçlə görüşür. Vəziyyətini ona danışır. O, Səlimin vəziyyətindən xeyli narahat olur. Lazımı yerlərə müraciət edib Səlim Axundova Moskvada ev verdirir. Fikrimcə, bu, şəxsiyyətə xas olan əsl xeyirxahlıq nümunəsidir. Şəxsiyyətin ən ali keyfiyyətlərindən biri də nəfsinə qalib gəlməsidir. Ən böyük sərkərdə nəfsinə qalib gələn insandır. Ziyalı, alim və şəxsiyyət problemində birinci yerdə nəfs dayanır. Ötən il «İbrus» teatrında bir toplantımız keçirildi. Orada çıxışımda mən qeyd etdim ki, ziyalının meyarları çoxdur. Ziyalı gərək azad, müstəqil ola bilsin. Bilirsinizmi, elə adamlar, alimlər var ki, onları müzakirə etmək olmaz. Elə şairlər, yazıçılar, elm adamları var ki, öz sənətlərində yüksək mərtəbəyə ucala biliblər. Amma Allah onlara şəxsiyyət verməyib, onlar tanrının sevgisinə tuş gəlməyiblər. Elə böyük alimlər var ki, ailə əxlaqı yoxdur, yaxud öz əxlaqı yoxdur. Bir jurnalist məndən soruşdu ki, nə üçün yazılarınızda əxlaq sözünü çox işlədirsiniz?-Ona görə ki, cəmiyyətdə ən çox aşınan əxlaqdır, dedim.
Əjdər Ağayev: Elə alimlərimiz var ki, yaxşıya pis, pisə yaxşı deyir. Elmi dəyəri olmayan bir işi yüksək səviyyəli elmi tədqiqat işi təqdim edirlər. Amma düzgün yanaşma odur ki, meydanda olan işin nöqsanlı cəhətləri göstərilsin, onların aradan qaldırılması üçün tövsiyələr verilsin. Əslində elmi tədqiqat işi ilə məşğul olana bu yolla xeyirxahlıq etmiş olarlar, nəinki, onun keyfiyyətsiz işini yaxşı iş kimi təqdim etməklə. ADPU-nun rektoru Yusif Məmmədov konfransların birində bu məsələyə münasibət bildirdi. Dedi ki, yaxşı alim kimi tanıdığım bəzi adamların heç bir elmi dəyəri olmayan bir işə müsbət qiymət verməsi məni təəccübləndirir. Rafiq müəllim, Sizcə bu, şəxsiyyətləmi, xarakterləmi, yoxsa nə ilə bağlıdır?
Əgər sənin əlində bir alət var, o da yalnız çəkicdirsə, hər şey sənə mismar kimi görünəcək.
Rafiq Əliyev: Bu məsələdə bir dünya, bir də Azərbaycan reallığı var. Dünya reallığında Sizin toxunduğunuz bu məsələ var, amma cüzi… Lütfüzadənin «Çəkic» adlı elmi prinsipi var. Ehtimal nəzəriyyəsi ilə məşğul olanlar «Qeyri-səlis məntiqi» qəbul eləmirdilər. «Çəkic» prinsipinə görə, əgər sənin əlində bir alət var, o da yalnız çəkicdirsə, hər şey sənə mismar kimi görünəcək. Dünya elmində belə bir məsələ var. Əgər sən elminlə bir addım irəlidəsənsə, sənə qarşı qısqanclıqlar başlayır. Mən öz yazılarıma qarşı da belə bir münasibətin şahidi olmuşam. Lakin əsərlərimə qarşı tutarlı bir irad irəli sürə bilməyiblər. Fikirlər ümumi səciyyə daşıyıb. Bunu sənət paxıllığı adlandırmaq olar. Amma nə isə ummaq düyna təcrübəsində yoxdur. Bizdə isə əksəriyyət nə isə umur. Heç olmasa bir zəng vurulmasını, tapşırılmasını gözləyir. İkincisi isə elmi bilməməzlikdən irəli gəlir. Elmdən xəbəri olmayan adam onun haqqında nə fikir söyləyə bilər. Əjdər Ağayev: Bizdə belə bir təcrübə də var ki, çoxları öz işlərini özləri yazmırlar, kiməsə yazdırırlar. Yazan adam da bəzən peşəkar olmur. Sonra da iş haqqında yalançı rəylər təşkil edirlər. Hətta nə danışmalı olduğunu, ona hansı sualların veriləcəyini də yazıb əlinə verirlər ki, oradan oxusun. Bu gün bu çox geniş vüsət alıb. Mənim qəbul edə bilmədiyim cəhətlərdən biri də qabiliyyətli adamlara yaradılan maneələrdir. Qabiliyyətsizlərə hər cür şərait yaradılır. Qabiliyyətlilərin işi isə çətinə salınır. Bunu edənlər də bizim alim həmkarlarımızdır. Niyə bizim cəmiyyətimiz bu gun bu hala gəlib çıxıb. Görünə-görünə, bilinə-bilinə saxtakarlıq baş alıb gedir, niyə bunun qarşısı alınmır?
Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir
Rafiq Əliyev: Bu, mənə tanış mövzudur. Bu suala bir neçə dəfə də cavab vermişəm. Bunun bir əsas səbəbi var. Bu da odur ki, bu gün Azərbaycanda elmə sosial sifariş yoxdur. Biliyə, bilikli adama ehtiyac yoxdur. Ona görə ki, neft və qaz satmaq üçün heç bir elm lazım deyil. Onu hesablamaq üçün bircə hesablayıcı kifayətdir. Ümumi daxili məhsuldan ayrılan ayırmalar elmə xidmət etmir. Dünyanın heç bir ölkəsində elmə bizdəki kimi belə vəsait ayıma prinsipi yoxdur. Elm və iqtisadiyyat arasında bir proporsiya var. Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir. Bizdə isə elmə 0,2% ayrılırdı. Son vaxtlar onu 0,6%-ə yüksəldiblər. Bu rəqəmin də bir faydası yoxdur. Xəstəliyi müalicə etmək üçün onun kökünü tapmaq lazımdır.
Azərbaycanda iqtisad elmi aşağı səviyyədədir. Bizdə sadəcə diskriptiv statistika var. Neçə oğlan, neçə qız uşağının doğulduğunu, urbanizasiyanı müzakirə etməkdən savayı bir şey bilmirlər. Hələ neçə il bundan əvvəl mən üzümü məmurlara deyirdim ki, iqtisadçıları yığıb bunu müzakirə edin. Dünyada 4 iqtisadi model var. Birinci iqtisadi modelə misal olaraq ABŞ-ı göstərə bilərəm. ABŞ-ın əldə etdiyi milli gəlirin təxminən 89%-i bilikdən gəlir. Onlar bilik istehsal edirlər. İstehsal etdiyi balaca bir texnologiya milyardlarla qazanc deməkdir. Yəni bizim neftdən gələn bir illik qazancımızdan çox. İkinci model texnoloji iqtisadi modeldir. Bu modeli tətbiq edən ölkələr bilik texnologiyalarını alıb çox vicdanla işləyirlər. Məsələn, Yaponiya. Onların elmi çox yüksək deyil. Bizə yüksək görünür. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra onlar qarşılarına məqsəd qoydular ki, təhqiqata o qədər çox pul ayırmayacaqlar, amma yaxşı məhsullar buraxacaqlar. Biz bu gün onun şahidiyik. Üçuncü, xammal satan ölkələrin iqtisadi modelidir. Azərbaycan bu modelə daxildir. Dördüncü, Aqrar modeldir. Məsələn, Monqolustan kimi ölkələr bu modellə yaşayırlar. İndi biz bir iqtisadi model düşünməliyik. Nə isə istehsal etmək, nə ilə pul qazanmaq barədə düşünməliyik. Elmdə də bu prinsipə əməl etmək lazımdır. Əgər elmə sosial sifariş olarsa, onda pul qazanmaq istəynlər başqa istiqamətə yönələcək, elmlə məşğul olmaq istəyənlər elmə… O ki qaldı bizim vəzifə sahiblərinin-millət vəkillərinin, iş adamlarının elmlər namizədi, elmlər doktoru adını almasına-mən buna bir izafi hiss kimi baxıram. Elə adamlar var ki, villalarının sayını bilmir. Sürücüsüz getsə heç tapa da bilməz. O insanlar var-dövlətdən artıq doyublar. İndi onlara professor, akademik adı və bu adın hissi lazımdır. Sonra isə əxlaq məsələləri başlayır. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində multi-mediadan xüsusi kurs aparıram. Məni həmin kursu aparmağa rəhmətlik Famil Mehdi və Şirməmməd Hüseynov dəvət eləmişdi. Qeyd edim ki, jurnalistika fakültəsinin tələbələri açıqfikirli və demokratik düşüncəli insanlardır. Bizim onlarla həyatımızın, cəmiyyətimizin problemlərinə həsr olunmuş açıq söhbətlərimiz olur. Fakültənin tələbə qızlarından biri dərs zamanı belə bir fikir söylədi ki, Dubaydakı qadınlarımız daha şərəflidir, nəinki tələbəsindən pul alan professor. Çünkü bədən onunkudur. Əgər əxlaq imkan verirsə istədiyi kimi manipulyasiya edə bilər. Əgər əxlaqsızlıq edirsə bu, fərdidir, onun öz işidir. Amma tələbəsindən pul alan professor millətini, onun gələcəyini satır. Əxlaqsızlıq da elə bundan sonra başlayır.
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir
Rafiq Əliyev: Bu, mənə tanış mövzudur. Bu suala bir neçə dəfə də cavab vermişəm. Bunun bir əsas səbəbi var. Bu da odur ki, bu gün Azərbaycanda elmə sosial sifariş yoxdur. Biliyə, bilikli adama ehtiyac yoxdur. Ona görə ki, neft və qaz satmaq üçün heç bir elm lazım deyil. Onu hesablamaq üçün bircə hesablayıcı kifayətdir. Ümumi daxili məhsuldan ayrılan ayırmalar elmə xidmət etmir. Dünyanın heç bir ölkəsində elmə bizdəki kimi belə vəsait ayıma prinsipi yoxdur. Elm və iqtisadiyyat arasında bir proporsiya var. Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir. Bizdə isə elmə 0,2% ayrılırdı. Son vaxtlar onu 0,6%-ə yüksəldiblər. Bu rəqəmin də bir faydası yoxdur. Xəstəliyi müalicə etmək üçün onun kökünü tapmaq lazımdır.
Azərbaycanda iqtisad elmi aşağı səviyyədədir. Bizdə sadəcə diskriptiv statistika var. Neçə oğlan, neçə qız uşağının doğulduğunu, urbanizasiyanı müzakirə etməkdən savayı bir şey bilmirlər. Hələ neçə il bundan əvvəl mən üzümü məmurlara deyirdim ki, iqtisadçıları yığıb bunu müzakirə edin. Dünyada 4 iqtisadi model var. Birinci iqtisadi modelə misal olaraq ABŞ-ı göstərə bilərəm. ABŞ-ın əldə etdiyi milli gəlirin təxminən 89%-i bilikdən gəlir. Onlar bilik istehsal edirlər. İstehsal etdiyi balaca bir texnologiya milyardlarla qazanc deməkdir. Yəni bizim neftdən gələn bir illik qazancımızdan çox. İkinci model texnoloji iqtisadi modeldir. Bu modeli tətbiq edən ölkələr bilik texnologiyalarını alıb çox vicdanla işləyirlər. Məsələn, Yaponiya. Onların elmi çox yüksək deyil. Bizə yüksək görünür. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra onlar qarşılarına məqsəd qoydular ki, təhqiqata o qədər çox pul ayırmayacaqlar, amma yaxşı məhsullar buraxacaqlar. Biz bu gün onun şahidiyik. Üçuncü, xammal satan ölkələrin iqtisadi modelidir. Azərbaycan bu modelə daxildir. Dördüncü, Aqrar modeldir. Məsələn, Monqolustan kimi ölkələr bu modellə yaşayırlar. İndi biz bir iqtisadi model düşünməliyik. Nə isə istehsal etmək, nə ilə pul qazanmaq barədə düşünməliyik. Elmdə də bu prinsipə əməl etmək lazımdır. Əgər elmə sosial sifariş olarsa, onda pul qazanmaq istəynlər başqa istiqamətə yönələcək, elmlə məşğul olmaq istəyənlər elmə… O ki qaldı bizim vəzifə sahiblərinin-millət vəkillərinin, iş adamlarının elmlər namizədi, elmlər doktoru adını almasına-mən buna bir izafi hiss kimi baxıram. Elə adamlar var ki, villalarının sayını bilmir. Sürücüsüz getsə heç tapa da bilməz. O insanlar var-dövlətdən artıq doyublar. İndi onlara professor, akademik adı və bu adın hissi lazımdır. Sonra isə əxlaq məsələləri başlayır. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində multi-mediadan xüsusi kurs aparıram. Məni həmin kursu aparmağa rəhmətlik Famil Mehdi və Şirməmməd Hüseynov dəvət eləmişdi. Qeyd edim ki, jurnalistika fakültəsinin tələbələri açıqfikirli və demokratik düşüncəli insanlardır. Bizim onlarla həyatımızın, cəmiyyətimizin problemlərinə həsr olunmuş açıq söhbətlərimiz olur. Fakültənin tələbə qızlarından biri dərs zamanı belə bir fikir söylədi ki, Dubaydakı qadınlarımız daha şərəflidir, nəinki tələbəsindən pul alan professor. Çünkü bədən onunkudur. Əgər əxlaq imkan verirsə istədiyi kimi manipulyasiya edə bilər. Əgər əxlaqsızlıq edirsə bu, fərdidir, onun öz işidir. Amma tələbəsindən pul alan professor millətini, onun gələcəyini satır. Əxlaqsızlıq da elə bundan sonra başlayır.
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Bu, mənə tanış mövzudur. Bu suala bir neçə dəfə də cavab vermişəm. Bunun bir əsas səbəbi var. Bu da odur ki, bu gün Azərbaycanda elmə sosial sifariş yoxdur. Biliyə, bilikli adama ehtiyac yoxdur. Ona görə ki, neft və qaz satmaq üçün heç bir elm lazım deyil. Onu hesablamaq üçün bircə hesablayıcı kifayətdir. Ümumi daxili məhsuldan ayrılan ayırmalar elmə xidmət etmir. Dünyanın heç bir ölkəsində elmə bizdəki kimi belə vəsait ayıma prinsipi yoxdur. Elm və iqtisadiyyat arasında bir proporsiya var. Əgər elmə ümumi gəlirdən 2%-dən az vəsait ayrılırsa, o elm o iqtisadiyyata təsir göstərə bilmir. Bizdə isə elmə 0,2% ayrılırdı. Son vaxtlar onu 0,6%-ə yüksəldiblər. Bu rəqəmin də bir faydası yoxdur. Xəstəliyi müalicə etmək üçün onun kökünü tapmaq lazımdır.
Azərbaycanda iqtisad elmi aşağı səviyyədədir. Bizdə sadəcə diskriptiv statistika var. Neçə oğlan, neçə qız uşağının doğulduğunu, urbanizasiyanı müzakirə etməkdən savayı bir şey bilmirlər. Hələ neçə il bundan əvvəl mən üzümü məmurlara deyirdim ki, iqtisadçıları yığıb bunu müzakirə edin. Dünyada 4 iqtisadi model var. Birinci iqtisadi modelə misal olaraq ABŞ-ı göstərə bilərəm. ABŞ-ın əldə etdiyi milli gəlirin təxminən 89%-i bilikdən gəlir. Onlar bilik istehsal edirlər. İstehsal etdiyi balaca bir texnologiya milyardlarla qazanc deməkdir. Yəni bizim neftdən gələn bir illik qazancımızdan çox. İkinci model texnoloji iqtisadi modeldir. Bu modeli tətbiq edən ölkələr bilik texnologiyalarını alıb çox vicdanla işləyirlər. Məsələn, Yaponiya. Onların elmi çox yüksək deyil. Bizə yüksək görünür. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra onlar qarşılarına məqsəd qoydular ki, təhqiqata o qədər çox pul ayırmayacaqlar, amma yaxşı məhsullar buraxacaqlar. Biz bu gün onun şahidiyik. Üçuncü, xammal satan ölkələrin iqtisadi modelidir. Azərbaycan bu modelə daxildir. Dördüncü, Aqrar modeldir. Məsələn, Monqolustan kimi ölkələr bu modellə yaşayırlar. İndi biz bir iqtisadi model düşünməliyik. Nə isə istehsal etmək, nə ilə pul qazanmaq barədə düşünməliyik. Elmdə də bu prinsipə əməl etmək lazımdır. Əgər elmə sosial sifariş olarsa, onda pul qazanmaq istəynlər başqa istiqamətə yönələcək, elmlə məşğul olmaq istəyənlər elmə… O ki qaldı bizim vəzifə sahiblərinin-millət vəkillərinin, iş adamlarının elmlər namizədi, elmlər doktoru adını almasına-mən buna bir izafi hiss kimi baxıram. Elə adamlar var ki, villalarının sayını bilmir. Sürücüsüz getsə heç tapa da bilməz. O insanlar var-dövlətdən artıq doyublar. İndi onlara professor, akademik adı və bu adın hissi lazımdır. Sonra isə əxlaq məsələləri başlayır. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində multi-mediadan xüsusi kurs aparıram. Məni həmin kursu aparmağa rəhmətlik Famil Mehdi və Şirməmməd Hüseynov dəvət eləmişdi. Qeyd edim ki, jurnalistika fakültəsinin tələbələri açıqfikirli və demokratik düşüncəli insanlardır. Bizim onlarla həyatımızın, cəmiyyətimizin problemlərinə həsr olunmuş açıq söhbətlərimiz olur. Fakültənin tələbə qızlarından biri dərs zamanı belə bir fikir söylədi ki, Dubaydakı qadınlarımız daha şərəflidir, nəinki tələbəsindən pul alan professor. Çünkü bədən onunkudur. Əgər əxlaq imkan verirsə istədiyi kimi manipulyasiya edə bilər. Əgər əxlaqsızlıq edirsə bu, fərdidir, onun öz işidir. Amma tələbəsindən pul alan professor millətini, onun gələcəyini satır. Əxlaqsızlıq da elə bundan sonra başlayır.
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Azərbaycanda iqtisad elmi aşağı səviyyədədir. Bizdə sadəcə diskriptiv statistika var. Neçə oğlan, neçə qız uşağının doğulduğunu, urbanizasiyanı müzakirə etməkdən savayı bir şey bilmirlər. Hələ neçə il bundan əvvəl mən üzümü məmurlara deyirdim ki, iqtisadçıları yığıb bunu müzakirə edin. Dünyada 4 iqtisadi model var. Birinci iqtisadi modelə misal olaraq ABŞ-ı göstərə bilərəm. ABŞ-ın əldə etdiyi milli gəlirin təxminən 89%-i bilikdən gəlir. Onlar bilik istehsal edirlər. İstehsal etdiyi balaca bir texnologiya milyardlarla qazanc deməkdir. Yəni bizim neftdən gələn bir illik qazancımızdan çox. İkinci model texnoloji iqtisadi modeldir. Bu modeli tətbiq edən ölkələr bilik texnologiyalarını alıb çox vicdanla işləyirlər. Məsələn, Yaponiya. Onların elmi çox yüksək deyil. Bizə yüksək görünür. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra onlar qarşılarına məqsəd qoydular ki, təhqiqata o qədər çox pul ayırmayacaqlar, amma yaxşı məhsullar buraxacaqlar. Biz bu gün onun şahidiyik. Üçuncü, xammal satan ölkələrin iqtisadi modelidir. Azərbaycan bu modelə daxildir. Dördüncü, Aqrar modeldir. Məsələn, Monqolustan kimi ölkələr bu modellə yaşayırlar. İndi biz bir iqtisadi model düşünməliyik. Nə isə istehsal etmək, nə ilə pul qazanmaq barədə düşünməliyik. Elmdə də bu prinsipə əməl etmək lazımdır. Əgər elmə sosial sifariş olarsa, onda pul qazanmaq istəynlər başqa istiqamətə yönələcək, elmlə məşğul olmaq istəyənlər elmə… O ki qaldı bizim vəzifə sahiblərinin-millət vəkillərinin, iş adamlarının elmlər namizədi, elmlər doktoru adını almasına-mən buna bir izafi hiss kimi baxıram. Elə adamlar var ki, villalarının sayını bilmir. Sürücüsüz getsə heç tapa da bilməz. O insanlar var-dövlətdən artıq doyublar. İndi onlara professor, akademik adı və bu adın hissi lazımdır. Sonra isə əxlaq məsələləri başlayır. Bakı Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində multi-mediadan xüsusi kurs aparıram. Məni həmin kursu aparmağa rəhmətlik Famil Mehdi və Şirməmməd Hüseynov dəvət eləmişdi. Qeyd edim ki, jurnalistika fakültəsinin tələbələri açıqfikirli və demokratik düşüncəli insanlardır. Bizim onlarla həyatımızın, cəmiyyətimizin problemlərinə həsr olunmuş açıq söhbətlərimiz olur. Fakültənin tələbə qızlarından biri dərs zamanı belə bir fikir söylədi ki, Dubaydakı qadınlarımız daha şərəflidir, nəinki tələbəsindən pul alan professor. Çünkü bədən onunkudur. Əgər əxlaq imkan verirsə istədiyi kimi manipulyasiya edə bilər. Əgər əxlaqsızlıq edirsə bu, fərdidir, onun öz işidir. Amma tələbəsindən pul alan professor millətini, onun gələcəyini satır. Əxlaqsızlıq da elə bundan sonra başlayır.
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: Siz Azərbaycanı dünyada təmsil edən alimlərimizdənsiniz. Və dünyanın çox böyük önəm verdiyi Azərbaycanlı alim Lütfüzadənin varisisiniz. Mən istərdim ki, alimlərimizin dünyaya çıxış problemlərindən və bu sahədəki mövcud vəziyyətdən bəhs edəsiniz. Bu gün dünya alimləri dünya elminə nə ilə xidmət edirlər. Dünya elmi Azərbaycan elminə nə verir, Azərbaycan elmi dünya elminə nə bəxş edir. Ümumiyyətlə, Sizin beynəlxalq elm aləmində iştirakınız Azərbaycana nə kimi əhəmiyyət gətirir?
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Mən düşünürəm ki, dünya elmi azartlı bir oyundur. Bura düşdün çıxa bilmirsən. Əvvələn, dünya elminə çıxmaq asan deyil. AMEA-nın iclaslarının birində akademik Ziya Bünyadov üzünü alimlərə tutub dedi ki, özünüzə düyna şöhrətli alim deyirsiniz. Amma Sizi Xırdalandan o tərəfə heç kim tanımır. Onun bu sözündə böyük həqiqət var idi. Dünya elminə çıxmaq üçün gərək alim öz fikrini yüksək səviyyədə ingilis dilində ifadə edə billə. Şəxsən mən iştirak etdiyim bütün konfranslarda ingilis dilində danışıram. İkincisi, gərək sənin elə əsərlərin olsun ki, dünya çapında indeksli jurnallarda dərc olunsun. Dünya gərək səni öncə bu jurnallardan tanısın. Yoxsa hansısa konfransı, seminarı aparmağa təşəbbüs göstərsən sənə gülərlər.Üçüncüsü, imzan tanındıqdan sonra nəşriyyatlar, jurnallar səndən əl çəkməyəcək. Dalbadal sifarişlər verəcək, konfranslara dəvət edəcəklər. Dünya elmində gərək elə bir yerə qalxasan ki, söz deyə biləsən. Mənim dünya üzrə üç konfransım işləyir. Azərbaycandan başqa bu konfranslar dünyanın hər yerində keçirilir. Azərbaycanda ona görə keçirilmir ki, burada ona şərait yoxdur. Almaniyada, İtaliyada, Portuqaliyada, Təbrizdə, Kiprdə, Türkiyədə və digər ölkələrdə təşkil olunur. Dünyanın aparıcı alimlərinin iştirakını təmin etmək üçün gərək konfransda maraqlı mövzu qoyasan. Böyük alimlər də ora nə isə öyrənməyə, yeniliklərdən xəbərdar olmağa, fikir mübadiləsi aparmağa gəlirlər. Birinci elmi konfransımı Təbrizdə keçirdim. Doğrudur, xeyli maneələrlə qarşılaşdım. İran höküməti Tehranda keçirməyi təklif edirdi. Amma Təbrizdə keçirilməsinə nail oldum. Təbrizdə ona görə keçirdim ki, o Azərbaycanın mərkəz şəhərlərindən biridir, orada Azərbaycan var.
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Mənim kitablarımın bir neçəsinə Lütfüzadə ön söz yazıb. Həmin kitabların birində mən onun bəzi fikirlərinə tənqidi münasibət bildirmişəm. Zadə bizim ağsaqqalımızdır. Dünya alimləri belə hala soyuqqanlı yanaşırlar. Adi hal kimi qəbul edirlər. Deyilən tənqidi qəbul edir və ona yüksək mədəni səviyyədə öz cavablarnı verirlər. Bizdə belə bir şey olanda elə bilirlər ki, ata-baba düşmənçiliyi var. Ola bilər ki, bizim hansısa alimimiz xaricdə konfransda iştirak edib və məruzəsi dinlənilib. Amma dünya miqyasına çıxan alimlərimiz azdır. Mən özüm beynəlxalq konfransralarda yalnız plenar iclaslarda çıxışım nəzərdə tutulanda iştirak edirəm. Plenar məruzəçi isə 2, yaxud 3 olur. Məsələn, Torontodakı konfransda Lütfüzadənin, mənim və bir kanadalı alimin plenar məruzəsi dinlənildi. Əfsuslar olsun ki, bu gün Azərbaycan elminin səviyyəsi dünya səviyyəsindən aşağıdır. Çünkü ona sosial sifariş yoxdur. Amma inanıram ki, nə vaxtsa olacaq.
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: İstərdim Lütfüzadə ilə əlaqələrinizdən bəhs edəsiniz…
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Lütfüzadə ilə tanışlığımızın tarixi 1964-cü ildən, mən Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının İdarəetmə Problemləri İnstitutunun aspiranturada oxuyandan başlayır. Bu institut dünyada çox məşhur idi. Ora həm öyrənməyə, həm də öyrətməyə gəlirdilər. 1964-cü ildə Lütfüzadə də ora gəlmişdi. İnstitutda çalışan dünya şöhrətli yəhudi alim, Lenin mükafatı laureatı Çıpkin Lütfüzadə ilə məni tanış etdi. Dedi ki, Zadə sənin həmyerlindir. Onunla bir də 5-6 ildən sonra Amerikada konfransda görüşdük. Həyat yoldaşı ilə birlikdə gəlmişdi. O, məni restorana dəvət etdi. Birlikdə yemək yedik. Konfransdakı məruzəm onun xoşuna gəlmişdi. O, mənə təklif etdi ki, gəl bir yerdə elmi işlər aparaq. Təbii ki, razılaşdım. O vaxtdan biz bir yerdə xeyli iş görmüşük. İndi də müqavilə əsasında işləyirik. Mənim elmi işimi Berkley Universiteti maliyyələşdirir. Azərbaycanda mənim elmi işimə bu günə qədər bir manat da olsun vəsait xərclənməyib. Lütfüzadə son nəzəriyyəsini mənə həsr edib. O, mənim xaricdə çap olunan 6-7 kitabıma ön söz yazıb. Lütfüzadə ilə birlikdə isə dörd kitabımız nəşr olunub. Mənim bütün konfranslarımda fəxri sədr həmişə Lütfüzadə olub. O, konfranslarda sona qədər iştirak edir. Bizim birlikdə işlədiyimiz son nəzəriyyə psixoloji baxımdan da maraqlıdır. Nəzəriyyə nədən ibarətdir? Bu gün dünya iqtisad elmi böhrandadır. Bunun bircə səbəbi var. Bu gün dünyanın bütün istehsalçılarını düşündürən yalnız bir məsələ var: maksimum gəlir əldə etmək. İstehlakçı isə düşünür ki, mənim tələbim maksimum yerinə yetirilsin. İnsanın xarakterində eqoizm də var, alturizm də… Mənim vicdanım qəbul eləməz ki, mən kabab yeyim, onun iyi qonşuya getsin, onun uşaqları o iyi hiss edib narahat olsunlar. Bu, şərəfsizlikdir. Real həyat bu deyil. İkincisi, biz heç bir zaman hər hansısa bir məsələ ilə bağlı konkret rəqəmlər irəli sürə bilmərik. Məsələn, deyə bilmərik ki, iki ildən sonra Amerikanın iqtisadiyyatı 20% yüksələcək. Konkret rəqəm reallığa əsaslanmayacaq. Amma desək ki, 20-30% civarında olacaq. Bu, inandırıcı görünə bilər. Amma bəzi, hətta Nobel mükafatçısı olan alimlər birinci variantda versiyalar irəli sürürdülər. Yalnız bircə nəfər 2002-ci ildə Nobel mükafatı almış Daniel Kamenman dedi ki, iqtisadiyyatda çox şey qərar qəbul edən insanların risqindən asılıdır. O, qeyd edir ki, risqli, neytral və risqi sevməyən insanlar var. Kamenman iqtisadiyyatda risqi nəzərə almağın vacibliyi funksiyasını irəli sürdü. O, psixoloqdur. İrəli sürdüyü ideya da yaxşı ideyadır. Qərar qəbul etmək üçün insanın ayrı xüsusiyyətləri var. Biz isə qeyri-səlis məntiq nəzəriyyyəsinə əsasən deyirik ki, elə şeylər var ki, onu ölçmək mümkün deyil. Məsələn, insanın ziyalılığını necə ölçüb, konkret rəqəm söyləmək olar. Bizim axı belə bir cihazımız yoxdur. Bu barədə irəli sürdüyümüz informasiya dəqiq olmaz. Amma həyat, gündəlik qərarlar hamısı bugünkü informasiyaya əsaslanır. Qərar qəbul edilməsində dürüstlük mühüm rol oynayır. Dürüstlüyü də heç bir cihazla ölçmək mümkün deyil. Dünya alimləri belə bir iqtiadi eksperiment aparıblar. Ölkələri insanların dürüstlüyünə və adam başına düşən ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə görə klassifikasiya ediblər. Hər iki göstəriciyə görə, bir sıra Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycan sıfıra yaxınlaşır. Bu, eksperimentin nəticəsidir. Digər tərəfdən bizim cəmiyyətimizin necəliyini görmək üçün heç eksperiment aparmağa da ehtiyac yoxdur. Hər şey göz önündədir. Əgər qərar qəbul edən nazir dürüst adam olsa vəsaitin çox hissəsini körpü tikintisinə deyil, təhsilə, səhiyyəyə ayıracaq. Yazılarımın birində göstərirəm ki, ən böyük dərdim Qarabağ dərdidir. Amma indi görürəm ki, ondan da böyük dərd var imiş: təhsil və səhiyyə… Niyə biz barmağımıza batan bir tikanı çıxarmaq üçün İrana, Türkiyəyə qaçmalıyıq. Ona görə ki, müalicə edənin dürüstlüyünə inam yoxdur. Klinikaların statistikasını oxuyuram. Ölənlərin sayı çıxanların sayından çoxdur. Körpü də lazımdır. Amma ən böyük körpü elm, təhsil körpüsüdür. Bu gün dünyanın yeni, mükəmməl iqtisadi nəzəriyyəyə ehtiyacı var. Elm sərhəd tanımır. O bəşəriyyət üçündür. Amma gərək vətəndaş olasan, Azərbaycanlı olasan.
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaş mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: Tamamilə doğrudur. Vətəndaşlıqdan daha çox danışmaq yox, vətəndaşlıq mövqeyində dayanmağı bacarmaq lazımdır. O hissi məqam düşən kimi oyatmaq və aşılamaq gərəkdir. İnsan ayaq açdığı torpağın üzərində böyüyüb ucalır. O topağın qədrini bilmək vətəndaşlıq borcu sayılır. Rafiq Əliyev dünyanın müxtəlif konfrans salonlarında məruzə edir, məşhur alimlərlə bir yerdə oturur-durur. Yəni o, dünya çıxımış bir insandır. Amma ürəyində həmişə Azərbaycan məhəbbəti yaşadır, insanlıq duyğuları yaşadır, Vətənini tanıdır. Azərbaycan ziyalıları da onu yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Siz Təbrizin adını çəkdiniz. İlk konfransınızı Təbrizdə keçirdiyinizi dediniz. Əlbəttə bu, mövzuda uzun-uzadı danışmaqdansa, bir-iki fakt o hissi bəyan eləyir.
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Vətəni nə mənsəbə, nə də şöhrətə satmaq olmaz
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Almaniyanın «Şpigel» jurnalı sovet dönəmində məndən müsahibə almışdı. Müxbirin verdiyi suallardan biri də belə idi ki, Siz özünüzü Azərbaycan, yoxsa sovet vətəndaşı hesab edirsiniz? Mən cavab verdim ki, əlbəttə Azərbaycan vətəndaşı… Üstündən bir neçə gün keçəndən sonar partiya rəhbərlərindən biri mənə dedi ki, sən müsahibəndə belə bir ifadə işlətmisənmi? Bəli, -dedim. Çox yaxşı eləmisən deyə cavab verdi. Vətəni nə mənsəbə, nə şöhrətə satmaq olmaz. Çünkü Vətənin bizim heç birimizə borcu yoxdur, bizim ona borcumuz var. Kim olursan ol, birinci növbədə vətəndaş olmalısan, vətəni, onun insanlarının qeyrətini çəkməlisən. Yazılarımın birində qeyd edirəm ki, buna necə dözəsən ki, birinin villaları olsun, o birisi isə ilan vuran zirzəmidə yaşasın. Vətəndaş vicdanı olan insan heç vaxt belə bir şeyə yol verməz. Əjdər Ağayev: Sizin Azərbaycanda və dünyada öz elm sahənizdə olan adamalarla əlaqələriniz bəllidir. Amma digər elm sahəsinin adamları, ziyalılarla da geniş ünsiyyətiniz var. Bu, münasibətlər Sizə nə verir?
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan insanlardır
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Mənim «Azərbaycan ziyalılarının çoxu sındı» adlı bir yazım dərc olunmuşdu. Təmasda olduğum insanlar, Əjdər müəllim, Sizin kimi sınmayan adamlardır. Hüseyn Cavidin belə bir beyti var:
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Yurdu sarımış qabalıq, yaltaqlıq,
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Yüksəliş varsa, səbəb alçaqlıq.
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Alçala-alçala yüksələn adamlarla mən ünsiyyət saxlamıram. Mən onlarla dostluq edə bilmirəm. Mənim dostluq etdiyim adamlar Rüstəm İbrahimbəyov, Ramiz Rövşən, Cəmil Həsənli, Aslan İsmayılov, Anar, gənc hüquqşunas İlkin Qədirlidir. Biz Rüstəm İbrahimbəyovla əlli ildir ki, dostuq. O da öncə bizim İnstitutda təhsil alıb. Mənim dünya miqyasında da çox yaxşı dostlarım var. Həmin münasibətlər, bizim təhsilimizin inkişafına də təkan verir. 10-12 il əvvəl mənim bir dostum soruşdu ki, Azərbaycanın Kanadadakı səfirini tanıyırsanmı? Ondan bir xahiş etmək lazımdır. Tanıyıram dedim. Amma xahişi yerinə yetirməyə imkanı çatacağını deyə bilmərəm. Dostum dedi ki, kürəkənim İngiltərədə slavyan dilləri üzrə bakalavr dərəcəsini başa vurub. İndi Kanadada Toronto Universitetində master dərəcəsi almalıdır. Amma pulu çatmır. Ona güzəştə getmək olarmı? Toronto universitetinin məşhur professorlarından birinə telefon açdım. Vəziyyəti ona danışdım. Kömək edib-edə bilməyəcəyini soruşdum. Dedi ki, sabah Sizə nəticəsini deyərəm. Səhəri gün həmin professordan mənim ünvanıma faks gəldi. Yazılmışdı ki, tələbə gəlsin, onu istədiyi yerə pulsuz qəbul edirlər. Bu günə kimi Alaminiyanın Zigen Universitetinə 37 tələbə göndərmişəm. Hər dəfə Almaniyaya gedəndə onların hamısını bir yerə yığıb problemləri, qayğıları ilə maraqlanıram. Amerikaya azı 30-40 tələbə, 30-35 müəllim göndərmişəm. Bunlar hamısı münasibətlərin hesabınadır. Bir gün Zigen Universitetinin kanslerini ADNA-ya dəvət elədim ki, tələbələrə universitetin fəaliyyəti haqqında məlumat versin. Sonda tələbələrə dedi ki, məndən nə xahişiniz var? Heç kəs heç bir xahişinin olmadığını bildirdi. Mən dedim ki, xahişim var. Bizdən 50 nəfər tələbə götürə bilərsinizmi? Mənim xahiş etdiyim 50 nəfərin 37-si bu gün həmin universitetdə təhsil alır. Tanımadığım adamlar üçün xahiş edirəm. 20-25 gün bundan əvvəl tanımadığım bir qadın uşağı ilə içəri daxil oldu. Dedi ki, oğlum alman dilini bilir, sertifikatı da var. Biz istəyirik ki, Almaniyada oxusun. Dedim ki, bu yaxınlarda bir tələbəmiz Almaniyaya gedəcək. Get onunla tanış ol. O, nə edibsə sən də et. Sonra eşitdim ki, həmin uşaq qəbul olub. Çox sevindim. Qəbul olandan sonra heç üzlərini də görməmişəm. Gəlib sağol da deməyiblər. Heç gözləmirəm də… Sağol üçün etmirəm. Azərbaycanlı balalarıdır, qoy gedib oxusunlar. Kiprə bu yaxınlarda zəng edib bir gənci universitetə qəbul elətdirdim. Amma gənc tam hazırlıqlı olmalıdır. Əks halda oxuya da bilməyəcək, getməyinin də mənası olmayacaq. Mən burada hansı rektora zəng edib deyə bilərəm ki, bu uşağı qəbul edin, istedadlıdır. Dünyanın istənilən ölkəsində bizim elmin nümayəndələri çox mehribandırlar. Çünki başçımız Lütfüzadədir. Bizim aramızda hər şey təmənnasız və təmizdir.
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: Bu gün yetişən gəncliyi necə görmək istərdiniz?
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: 2009-cu ildə Berkley universitetində seminarım var idi. Bu universitet dünyanın ən böyük universitetlərindən biridir. Dünya çapında ikinci yerdə dayanır. Universitetin çoxlu korpusları, klinikası tələbələrin ixtiyarındadır. Seminara hazırlaşarkən tanımadığım bir cavan oğlan yaxınlaşıb Azərbaycan dilində salam verdi. Dedi ki, adım Aslandır, məni Zigen universitetinə Siz göndərmisiniz. Xatırladım. Dedim ki, Tofiq Köçərlinin nəvəsisən? Bəli, dedi. Deməli bu cavan oğlan Zigen universitetini bitirdikdən sonra, Dehli universitetində magistraturanı başa vurub. Demək istəyirəm ki, bizim belə istedadlı, ümidverici gənclərimiz var və çoxdur.
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əgər gənclikdən söhbət gedirsə, mənim ən böyük ümidim xaricdə təhsil alan gənclərədir. Onlar Azərbaycanı inkişaf etdirəcəklər. Azərbaycanda da belə istedadlı, müstəqil düşüncəyə malik olan, daxilində qul psixologiyası olmayan gənclər var. Ümumiyyətlə, mən gənclərimizi belə görmək istəyirəm. Əminəm ki, belə gənclərimizin sayı tezliklə çoxalacaq və Azərbaycan onların sayəsində tam demokratik bir dövlətə çevriləcək.
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Əjdər Ağayev: Lütfüzadə Sizi elmdə varisi elan edib. Bu sizin üzərinizə hansı elmi və mənəvi cavabdehliyi qoyur?
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
Söhbəti qələmə aldı: Böyükağa MİKAYILLI
Rafiq Əliyev: Biz Lütfüzadə ilə birlikdə daha çox elmi axratışlar aparmışıq. Onun mənə olan bu münasibəti mənim elmi dünyagörüşümə olan münasibətindən irəli gəlir. O, öz dəsti-xətti ilə Nobel mükafatı komitəsinə məktub ünvanlayaraq məni bu mükafata layiq bildiyini onların diqqətinə çatdırıb. O, bunu Azərbaycanlı olduğumuz üçün yazmayıb. Mənə bir alim kimi inandığı və mənim də dünyada qəbul olunduğum üçün yazıb. Bir dəfə bir jurnalist mənə sual verdi ki, klassiklərimizi nə üçün tənqid edirsiniz? Cavab verdim ki, biz nə qazanmışıqsa onların çiyinlərində qazanmışıq. Amma indi elə bir dövr yetişib ki, klassiklərimizdən hansınınsa irəli sürdüyü bir fikrin zamanı keçib. İndiki zaman üçün davranış, insan üzərində qurulmuş iqtisadiyyat aktualdır. 100 il bundan əvvəlin iqtisadiyyat haqqında düşüncələri bu gün üçün axı real görünmür. Dünyada qəbul olunmuş «Dayanıqlıq» nəzəriyyəsi var. Biz Lütfüzadə ilə birlikdə çap edib göstərdik ki, bu nəzəriyyə işləmir. Yalnız nadir hallarda işləyir. Bu o demək deyil ki, o pis nəzəriyyədir. Xeyr, vaxtında o da aktual olub. Elmin tarixi həqiqətləri var. Onun üçün zaman böyük önəm daşıyır.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Zadə mənim üzərimdə çox böyük bir məsuliyyət qoyub. Hesab edirəm ki, mən onun etimadını doğruldacam. Bizim hələ qarşıda onunla görüləcək çox işlərimiz var.
Əjdər Ağayev: Maraqlı söhbətə görə Sizə minnətdarlığımızı bildiririk.
M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunu fərqlənmə diplomu ilə bitirib. SSRİ Elmlər Akademiyası İdarəetmə Problemləri İnstitunun aspiranturasında təhsil alıb. 1967-ci ildə texnika elmləri namizədi, 1975-ci ildə texnika elmləri doktoru elmi dərəcəsi alıb. 1989-cu ildə AMEA-nın müxbir üzvüdür. Təbriz, Corciya, Siegen, Yaxın Doğu Universitetlərinin professoru və bu universitetlərdə proqram direktorudur.
Rafiq Əliyev çoxölçülü və kombinə olunmuş determiristik, sutoxastik (1967), qeyri-səlis (1981) idarəetmə sistemlərinin invariantlıq şərtlərinin formalaşdırılması, intellektual sənaye sistemlərində qərarqəbuletmə və idarəetmə proseslərinin inteqrasiya prinsiplərinin formalaşdırılması (1969), stoxastik dəyişən strukturlu sistemlərin sintez metodlarının işlənməsi (1976), çoxsəviyyəli paylanmış istehsalat sistemləri üçün koordinasiya nəzəriyyəsinin işlənməsi (1980), Al11, Al12, Al13 qeyri-səlis məntiqlərinin yaradılması (1984-1986), qeyri-səlis modellərin adekvatlıq şərtlərinin formalaşdırılması (1984), qeyri-səlis intelletual rabotların nəzəriyyəsi və qurulma prinsiplərinin işlənməsi (1986), ESPLAN da daxil olmaqla qeyri-səlis ekspert sistemlərinin işlənməsi (1987), qeyri-səlis paylanmış intellektual sistemlər konsepsiyasının formalaşdırılması (1988), onların yaradılma metodlarının işlənməsi (1993), agentləri arasında rəqabət və kooperasiya olan Soft Kompütinq əsaslı çoxagentli intellektual sistemlərin yaradılması (1997), qeyri-səlis neyron şəbəkələrinin genetik alqoritmlərə əsaslanan öyrənmə metodunun işlənməsi (1997), genetik alqoritmlər əsasında qeyri-səlis reqressiya təhlilinin yeni konsepsiyasının işlənməsi (1998), qeyri-səlis-xaos sinerci əsasında adaptiv idarəetmə sistemlərinin təklif olunması (2001), qeyri-səlis zaman sıraları əsasında yeni proqnozlaşdırma üsullarının yaradılması (2002), ümumiləşmiş dayanıqlıq nəzəriyyəsinin yaradılması, Dinamik sistemlərin dayanıqlılığının Zadə-Əliyev tərifi və meyarının təklif olunması (2003-2007) Rafiq Əliyevin elmi nailiyyətlərinin yalnız qısa xülasəsidir. Onun respublikamızda və bir sıra xarici ölkələrdə informatika və idarəetmə sahəsində elmi tədqiqat işlərinin təşkilində müstəsna rolu olmuşdur. O, informatika və idarəetmə nəzəriyyəsi sahəsində nüfuzlu elmi məktəb yaratmış, Azərbaycanda, Rusiyada, Almaniyada və İranda 130-dan çox elmlər namizədi, 30 elmlər doktoru hazırlamışdır. Onun tələbələri hazırda həmin məktəbin ənənələrini təkcə Azərbaycanın elm mərkəzlərində deyil, digər ölkələrdə də (ABŞ, Almaniya, Türkiyə, Rusiya, İran və s.) ləyaqətlə davam etdiirlər.
MƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏ İLƏ SÖHBƏT
(Məmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illiyi münasibəti ilə...)
Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasında deyildiyi kimi, təhsilalanın savadlı və səriştəli şəxs kimi formalaşmasına müəllimin təsiri onun akademik bacarıqlarından, tədris təcrübəsindən və peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli asılıdır. Mən bir müəllim kimi şagirdlərimə daim dəyişən şəraitə uyğunlaşmaq bacarığı aşılayır, onların cəmiyyətə layiqli vətəndaş kimi təqdim olunmasına çalışıram.
Gənc nəslin şəxsiyyət kimi formalaşdırılmasında, onlarda vətəndaşlıq tərbiyəsinin inkişaf etdirilməsində hər gün müxtəlif üsullar üzərində düşünürəm. Onların dünyagörüşünün, təxəyyülünün, məntiqi və tənqidi təfəkkürünün yüksəldilməsinə daha səmərəli vasitələr axtarıram. Bu günlərdə yolumu kitabxanadan salmışdım. Kitabları nəzərdən keçirirdim ki, birdən gözüm üzərində “Məmməd Əmin Rəsulzadə” yazılmış kitaba sataşdı. Kitabı əlimə alıb vərəqlədim. Siz bir işə baxın: Sözlər necə qədim, eyni zamanda lap körpədirlər...Sözlər həm həmişəlik torpağa gömülmüş tabutun, həm də yenicə çırtlayan qönçənin içində yaşayır: “Neçə əsrlər boyudur ki, uca Qafqaz dağlarında bir ağ quş zəncirlənib. O quş hər zaman çırpınır, çırpınır, zənciri qırmaq istəyir... Qara dimdikli qartallar hər dəfə gəlib onun sinəsini parçalayır, qanını axıdıb gedirlər... Axır ki , döyüşdə qalib gəldik. Qara qartalları qovub uzaqlaşdırdıq. Ağ quşun qanlı zəncirlərini qırıb azadlığa buraxdıq... O ağ quş Azərbaycandır ... ” Fikirlər içində kitabı vərəqləyirdim . Birdən qulağıma bir səs gəldi:
- Suallarına cavab tapmaq istəyirsən ?
Mənə elə gəldi ki, bu səs elə M. Ə. Rəsulzadənin səsidir. Düzü, bir az həyəcanlandım.
Amma daxilimdəki suallar məni dillənməyə məcbur etdi:
- Vaxtınız varmı? - deyə soruşdum .
- Mənim vaxtım sonsuzluq, - deyə Rəsulzadə əlavə etdi, - nə suallar var ürəyində?
- İnsanlara ən çox nə vaxt hirslənirsiniz ? – deyə soruşdum .
- İnsanlar gələcəyi düşünməkdən bu günü unudurlar, sonra da nə bu günü, nə də gələcəyi yaşaya bilirlər. “Təcrübə yaxşı bir müəllimdir”, - deyirlər, amma təcrübənin talonunu ödəmək istəmirlər. Həyatlarını qazanmaq üçün təhsil alırlar, amma həyat ustası ola bilmirlər və ya istəmirlər. Bu səbəblə də heç ölməyəcəkmiş kimi yaşayırlar və heç yaşamamış kimi ölürlər. Bütün bunları “Əsrimizin Səyavuşu” əsərimdə də tapa bilərsən.
Rəsulzadə dərin bir nəfəs aldı. Nəfəsi sözlərə çevrildi:
- Pulun cəmiyyətdə rolunu görürsənmi? İnsanlar pul qazanmaq üçün sağlamlıqlarını, sağlamlıqlarını qazanmaq üçün isə pullarını itirirlər.
O, danışır, mən isə Rəsulzadənin “Qara pul” şeirindən aşağıdakı misraları nəzərdən keçirirəm :
Ey olan hökmü rəvan, hakimə hörmət, qara pul!
Vey qılan piri cavan, bikəsə izzət, qara pul!
Sən deyilsənmi açan cənnəti - əla qapısın?!
Sən deyilsənmi verən naridə zəhmət, qara pul?!
- Şagirdlərimin nələri öyrənmələrini istəyərdiniz? – deyə soruşdum.
- Azərbaycanın dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biri olduğunu bilsinlər. Novruzu “ “təbiət və təbii qurtuluş bayramı”, “həyat və hürriyyət bayramı” kimi qiymətləndirsinlər . “Azərbaycan kültür gələnəkləri”, “Qurtuluş”, “ Bahari – hürriyyət” məqalələrimdən bunları daha geniş anlarsan.
- Hörmətli Rəsulzadə, bildiyimə görə, bədii yaradıcılıqla ardıcıl, sistemli şəkildə məşğul olmamısınız.
- Heç vaxt yazıçı olmaq niyyətində olmamışam.Yaradıcılıq mənim üçün öz ideya baxışlarımı yaymaq üçün bir vasitə rolunu oynamışdır.
- Lakin bununla da əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında milli – azadlıq mövzusunun əsasını qoymuş, ədəbiyyatın bu özül üzərində ucalmasına təsir göstərmisiniz.
Bir müddət səssiz qaldıq. Sonra yenə mən davam etdim:
- Məmməd Əmin bəy, bir ömürdə bir neçə sənətkar həyatı yaşadınız: nasir həyatı, dramaturq həyatı, ədəbiyyatşünas, tənqidçi həyatı. Tərcüməçilik sahəsində də xidmətlərin olmuşdur .
- Bəli, olub. Xalqlar, millətlər arasında ədəbi – mənəvi əlaqələrin inkişafında, onların bir – birinə yaxınlaşmasında və qarşılıqlı anlaşmasında tərcümənin əhəmiyyəti böyükdür.
- Özü də elə müəlliflərin yaradıcılığına müraciət etmisiniz ki, onların əsərləri azadlıq ruhunda yoğrulmuş olsun. Ə.Firdovsi, L .Tolstoy, M.Dostoyevski, M.Lermontov, A. Krılov, M.Qorki, bizim böyük Nizami və başqaları.
Bir müddət hər ikimiz susduq. Araya sükut çökdü. Səssizliyi pozaraq məni maraqlandıran növbəti sualımı verdim:
- Gənclərdən gözlədiyiniz nədir ?
- Sənin özün olmağını istəyirəm, yoxsa başqası olardın. Sənə bu gün ehtiyacım olduğunu
bil, yoxsa bu gün mənimlə olmazdın. Öz bənzərsizliyini bil, çünki mən özümü təkrar edilməyəcək qədər zəngin sayıram. Həqiqətən, qiymətli olanam. Dəyərimi bil.
Dərindən nəfəs alıb əlavə etdi:
- Ey Azəri gənci, eşit sözlərimi. Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı. “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz”, - dedi. Daha sonra Azərbaycanımız bugünkü əbədi müstəqilliyini qazandı. Ey gənclik, sənin öhdəndə
böyük bir vəzifə var . Vətəninimizi qoru, bu yolda qanı tökülənləri həmişə xatırla!
Kitabı çantama qoyub davam etmək üçün yola düşdüm. Sevinirdim. Bugünkü dərsimin mövzu, məqsəd və meyarları məlum idi.
“ƏN YAXŞI MƏQALƏ” MÜSABİQƏSİ ÜÇÜN.
Günəş XUDİYEVA, Kürdəmir şəhər 3 saylı tam orta məktəbin Azərbaycan dili Ədəbiyyat müəllimi
No comments:
Post a Comment