“İşıq” 2-ci hissə

Əjdər üçün dünyanın mütərəqqi pedaqoji fikir tarixi, zəngin keçmişə malik olan məktəblər, qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübəsi  həmişə böyük maraq kəsb edirdi. Bu istiqamətdə apardığı tədqiqatlar fakt, fikir, ideya zənginliyi ilə seçilirdi. O, dünyanın aparıcı fikir adamlarının xüsusilə təlim-tərbiyə, şəxsiyyətin formalaşmasının pedaqoji-psixoloji  istiqamətləri sahəsində fikirlərini  tədqiqata cəlb edir, bu sahədə özü də orijinal fikirlər irəli sürürdü. Bu yazılar, bu fikirlər əvvəllər də yazdığımız kimi, ruhi-mənəvi bağlılığın nəticəsi kimi dərin analitik aspektdə meydana çıxırdı. Onun ruhi-mənəvi bağlılıq qurduğu tarixin görkəmli şəxsiyyətləri, elm adamlarının milli mənsubiyyəti də fərqli idi. Əsas məqsəd dünyanın qabaqcıl pedaqoji düşüncəsini zəmanəsinə gətirmək idi. Birmənalı olaraq deyə bilərəm ki, Əjdər Ağayev şəxsiyyətin formalaşdırılması probleminin köklərini klassik fikir, mənəviyyat, mədəniyyət qaynaqlarında axtarırdı. Övlad tərbiyəsini bu qaynaqlar üzərində qurmağı tövsiyə edirdi.

O, Lev Nikolayeviç Tolstoyun pedaqoji görüşlərini, onun Yasnaya Polyanadakı məktəbinin fəaliyyətini tədqiq edərkən özünün Xolqarabucaq kənd məktəbindəki pedaqoji fəaliyyətinin detallarını düşünürdü. Xolqarabucaqla Yasnaya Polyananı müqayisə edirdi. Oxşarlıqlar, paralellər axtarırdı. Hər ikisi dünyanın fərqli yerlərində yerləşsələr də, eyni məqsədi daşıyırdılar. Eyni amal üçün yaradılmışdılar. Bəzən ona elə gəlirdi ki, dünyanın nəbzi işlədiyi kiçik məktəbdə döyünür. Dünyanın bütün qaranlıq mətləblərinin açarı məktəbin divarları arasında gizlənib. Sirlərin açarı isə müəllimin cavablarındadır. Mən bir çox dahilərin həyatını oxumuş, müqayisələr aparmışam. Təbii ki, hər bir görkəmli şəxsiyyətin həyatının özünəməxsus tərəflərini, oxşarlıqlarını, fərqli xüsusiyyətlərini görmüşəm. Amma əksər hallarda oxşar bir cəhəti müşahidə eləmişəm. Dahilərin böyük əksəriyyəti özlərinin yüksək insanı, mənəvi keyfiyyətlərini, yaradıcılıq xüsusiyyətlərini  analarından əxz ediblər. Tolstoy haqqında yazanlar da bu fikirdədirlər. Tolstoyun zadəgan ailəsindən olan anası Knyagina Volkonskaya dahi yazıçının hələ iki yaşı olarkən dünyadan köçsə də, genetik olaraq oğlunun formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Anası və atasının erkən vəfatı səbəbindən Lev hələ uşaq yaşlarından qohumlarının himayəsində böyüyür. Erkən yaşlarından azad həyata atılması, eləcə də elitar nəslindən gələn sərbəstlik gələcəkdə Tolstoyun pedaqoji baxışlarına da təsir edəcəkdi. Onun Yasnaya Polyanada yaratdığı məktəbin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də elə təlim prosesində şagirdlərə sərbəstlik verilməsi, onları tədqiqatçılığa həvəsləndirməsi idi. Əjdər Ağayev Tolstoyla bağlı tədqiqatlarında yazırdı ki, Tolstoy nəinki şagirdin tədris prosesində azadlığının tərəfdarı idi. O, ümumiyyətlə məktəb sisteminin dövlət yolu ilə məcburi olaraq yaradılmasını deyil, xalqın öz iradəsi ilə qurulmasının vacibliyini irəli sürürdü. Yazırdı: “Xalqa imkan vermək lazımdır ki, öz idarəsini sərbəst surətdə aşkar etsin və necə istəyirsə məktəbini də elə qursun.” Məhz bu düşüncələri etibarilə Əjdər Ağayevin hələ gənclik illərindən tədrisə yanaşması Tolstoyun metodikasına yaxınlaşırdı. Çuxanlı məktəbində yaratdığı “Kiçik Tretyakov qalereyası”, Xolqarabucaq məktəbindəki Teatr dərnəyi, kənddəki teatr truppası gənclərin fikir, düşüncə azadlığının inkişaf etdirilməsinə yönəlmişdi. Tolstoyun pedaqoji irsini hələ tələbəlik illərindən mənimsəməsi Əjdərin müəllim kimi fəaliyyətinin ilk illərindən tədris prosesində əyaniliyinə, interaktivliyinə, həyatiliyinə yol açmışdı. Onun təlim metodikası haqqında fikirləri nəinki 1970-80-ci illər, bu günümüz üçün də çox aktual səsləndiyi üçün Əjdərin də bir müəllim və pedaqoji fikir tarixinin tədqiqatçısı kimi diqqətini cəlb edirdi. Məsələn Tolstoy yazırdı ki, müəllim uşaqların razı qaldığı metodlardan istifadə etməli, həm də müxtəlif metodlar tətbiq etməli, eyni zamanda yenisini tapmalıdır. Bu və digər faktlara Tolstoy haqqında yazdığı məqalələrdə yer verən Əjdər Ağayev göstərirdi ki, Lev Tolstoy müxtəlif metodlar içində müəllimin canlı sözünə xüsusi əhəmiyyət verir. Özü də bir müəllim kimi bu metoddan istifadə edir, uşaqları dərindən maraqlandırmaq, onları həyacanlandırmaq bacarığı nümayiş etdirirdi. Əjdər Ağayev Tolstoyu rus mənəvi tərbiyə sisteminin memarlarından biri hesab edirdi. Əslində də belə idi. Bir məqama da diqqət yetirmək lazımdır ki, Tolstoy bədii yaradıcılıqla pedaqoji fəaliyyəti sintezdə təqdim edən azsaylı mütəfəkkirlərdən olmuşdur. O, uşaqların mənəvi tərbiyəsinə, pedaqogika elminin inkişafına, didaktik, metodik məsələlərə əsərlərində xüsusi diqqət yetirir, şəxsiyyətin mənəvi inkişaf mərhələlərini açırdı. Bu cəhət də Əjdəri mənəvi cəhətdən böyük mütəfəkkirlə həmfikir edir, onunla aralarında ruhi-mənəvi bağlılıq yaradırdı. Elə bu bağlılıq da Əjdəri böyük mütəfəkkirin ruhu ilə söhbətə qanadlandırırdı: Günəşli bir yaz səhəri idi. Əjdər Qırmızıkənddəki ata evində idi. Yazı masasının arxasına keçdi. Pəncərəni açıb yaz havasını sinəsinə çəkdi. Xəyal onu Yasnaya Polyanaya apardı. Kəndəki  evlərdən biri Lev Nikolayeviçin idi. O, işləyirdi. Yazın gəlişi Tolstoyun da əhvalını dəyişmişdi. -Sizin pedaqoji əsərlərinizdə pedaqogika elminin vəzifələrinə aid baxışlarınız xüsusi yer tutur. Müəllimin qarşısında ciddi tələblər qoyursunuz...

-Əlbəttə, müəllim xüsusi hazırlığa malik şəxsiyyət olmalıdır. Müəllim uşaq psixologiyasını yaxşı bilməlidir, uşaq ruhuna bələd olmalıdır. Müəllim uşağı sevməlidir. Müəllim uşağın nə istədiyini bilməli və pedaqoji fəaliyyətini uşağın istəkləri üzərində qurmalıdır. Müəllim ən böyük humanist olmalıdır. Müəllim unutmamalıdır ki, onun daşıdığı mənəvi xüsusiyyətlər bir müddətdən sonra şagirdinin xarakterində əks olunacaqdır. Tədris prosesində müəllimin canlı nümunəsi əsas şərtddir, amma şagirdin hərtərəfli inkişafı əsas etibarilə onun yaradıcılıq imkanlarına azadlıq verilməsindən keçir. Azadlıq olmasa inkişaf olmaz. Bu, bütün sahələrdə belədir. Əjdər Tolstoyun fikirlərini tarixin ən qiymətli inciləri kimi ruhuna yazırdı. O bu fikirlərdə 19-cu əsrin məktəb, təhsil, pedaqoji fikir tarixinin qiymətli məqamlarını axtarırdı. Orada Tolstoyun 1872-ci ildə ərsəyə gətirdiyi “Əlifba”, 1875-ci ildə yazdığı “Yeni əlifba” dərsliyi, “Oxu kitabları” var idi. O, Tolstoyun mənəvi tərbiyə konsepsiyasına, uşaqların əxlaq tərbiyəsinə yönəltdiyi diqqətə heyran idi. Tolstoyun uşaq tərbiyəsinə, hekayələrindəki obrazlara psixoloji mövqedən yanaşması ilə Əjdərə həm də Tusini xatırladırdı. Əjdər hələ 70-ci illərdə düşünürdü ki, Tolstoyun düşüncələrinə Şərq əxlaqı, düşüncə tərzi təsir etməmiş deyildir. Əvvəllər o, bunu böyük yazıçı-pedaqoqun Qafqaz həyatı ilə əlaqələndirirdi. Amma zaman keçdikcə Tolstoy təfəkkürünün Şərqin daha dərin mədəni qaynaqlarından, “Qurani-Kərim”in özündən qaynaqlandığı qənaətində qətiləşirdi. Ümumən bu qənaətə gəlirdi ki, düzgün mənəvi-əxlaqi tərbiyənin mənbəyi Şərqdir. Bu da danılmaz faktdır ki, Tolstoy Mirzə Kazım bəydən dərs almışdır. Bir sıra tədqiqatçılar kimi, Əjdər Ağayev də Mirzə Kazım bəy şəxsiyyətinin Tolstoya təsirini şübhəsiz hesab edirdi. Yazılarında A.İ.Şifmanın tədqiqatlarına istinadən göstərirdi ki, “Tolstoy Qurandan humanist ideyaları ifadə edən kəlamları seçir və onları özünün oxu kitablarına daxil edirdi.” Lakin bu da hələ son deyildi. Böyük yazıçı “Məhəmmədin Qurana daxil olmayan kəlamları” ilə bütün xristian və müsəlman aləminə səs salmışdı. Yadımdadır, bu kitab 1990-cı ildə Bakıda nəşr olunmuşdu. Mən o kitabla tanış olmuşdum. Həmin kitabın müqəddiməsində rast gəldiyim bir məqam isə Tolstoyun Şərq bağlılığını daha da möhkəmlədir. Müqəddimədə yazılır ki, Lev Nikolayeviç Tolstoy 1908-ci ildə Abdullah Əl Suhəvərdinin Hindistanda çap olunmuş «Məhəmmədin kəlamları» kitabı ilə tanış olub. Məhz bu tanışlıqdan sonra o, qeyq olunan kəlamları hazırlayıb, 1909-cu ildə çap etdirib. Diqqətçəkan məqam həm də budur ki, Tolstoy Məhəmməd Peyğəmbərin əsasən pedaqoji mahiyyətli kəlamlarını kitabçaya cəlb edib. Əjdəri cəlb edən o idi ki, Tolstoyun məktəbi həyatın özü idi. O çox sadə idi. Sadə kənd həyatının spesifik məktəbi idi. Amma möcüzəsi o idi ki, bu kiçik kənd məktəbində sözün əsl mənasında rus təhsilinin gələcək inkişaf modeli cızılırdı. Gələcəyin azad fiirli. Müstəqil düşüncəli insanı hazırlanırdı. Əslində Tolstoyla bağlı Əjdəri cəlb edən məqamlardan ən mühümü onun pedaqoji irsinin mahiyyətindəki bəşərilik idi. Tolstoy həm də ona görə qiymətli idi ki, onda Şərq klassiklərinin, mənsub olduğu dəyərlərdən süzülüb gələn kültür elementlərini görürdü. Doğrudur, Tolstoy milliyətcə şərqli deyil, amma düşüncə etibarilə o şərqə çox bənzəyir. Bir sıra klassik şərq mütəfəkkirləri kimi dərin zəka sahibidir və malik olduğu bu qaynaq bəşəriyyətin mənəvi ehtiyaclarına sərf olunur. Bəşəriyyətə öz kamil təfəkküründən pay verən insan ən dəyərli insandır. İnsanlar öz övladlarının körpəlikdən elm öyrənmək üçün kamil müəllimdən dərs almasına çalışırlar. Bəşəriyyətin gələcəyi kamillikdə, kamilliyin əsası elmanilikdədir.     

                                     Böyükağa Mikayıllı