İŞIĞA QOVUŞMAQ ÜÇÜN

Professor Vidadi Xəlilov "İşıq" haqqında yazır:

İŞIĞA QOVUŞMAQ ÜÇÜN...

Hər dəfə Qadir Allahın yaratdığı insanların keçdiyi ömür yollarından, yaşam anlarından söz düşəndə unudulmaz şairimiz Süleyman Rüstəmin zəngin məna çaları ilə aşılanan sözləri yadıma düşür:

                      Çox zaman dil demir, ürək deyəni,

                       Mənə ürəyini aç, görüm səni.

                       Qaranlıq gecəyə hüsnünlə bir an,

                      Ay təki nur, işıq saç görüm səni!...

 İstedadlı yazıçı-publisist, jurnalist Böyükağa Mikayıllının qələmə aldığı və görkəmli ziyalımız-pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Rusiya Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, əməkdar müəllim Əjdər Ağayevin mənalı ömür yoluna həsr etdiyi «İşıq» sənədli romanı haqqında yazarkən həmin misralardan yan keçə bilmədim. Necə deyərlər, lap yerinə düşdü. Bəli, öz eşqi, varlığı ilə çırpınan hər bir insanın ürəyindən keçənləri dil deməlidir. Əgər ürək-qəlb xatirələri ilə yaşanılan ömürdə olub-keçənləri dil demirsə, kimin-kim olmasını haradan bilək? Sözümün bu yerində antik dövrün dahi filosof alimlərindən sayılan Sokratın hər yerdə heyrət və heyranlıq yaradan deyimi yadıma düşdü:

- Danış səni görüm! Danış səni görə bilim?

Bax elə çox böyük məna tutumu ilə səslənən bu sözlərin təsiri ilə Böyükağa Mikayıllının yeni üslubda, yeni janrda yazdığı «İşıq» sənədli romanını vərəqlədim. Adinin özündə qeyri adi görünən bu kitabın ilk səhifələrindən başlayaraq, ayrı-ayrı bölmələrinin hər birində indiki, gələcək nəslimiz üçün nümunə ola biləcək bir alim-yazıçı ömrünün, hərtərəfli istedad sahibinin həyatı hiss -həyəcan doğuran epizodlarla nəzərə çatdırılır. Belə bir mövqe təsadüfi deyil. Müəllif on ildən çox bir müddət ərzində pedaqoji jurnalistikanın inkişafı sahəsində öz dəsti xətti ilə tanınan və hazırda «Təhsil və zaman» qəzetinin baş redaktoru kimi səmərəli fəaliyyət göstərən professor Əjdər Ağayevlə bu şərəfli yolda birgə çalışır. İşıqlı gələcəyin yolu ilə irəliləyir, qarşıya qoyulan vəzifələrin həlli yolunda inamla addımlayırlar.

Qardaşın necə adamdır? Yol-yoldaşı olmamışam,- deyə cavab verən müdriklərin sözü burada da yerinə düşür. B.Mikayıllı ötən illər ərzində ustadı saydığı Əjdər müəllimlə çox səfərlərdə olub, yoldaşlıq edib. Bir yerdə çox çətin, gərgin anlar yaşayıblar. Qəzetin növbəti nömrəsi sabah oxucularına çatmalıdır. Görüləsi iş isə hələ çoxdur. Nə etməli?

Yuxusuz gecələrə adət etməli, səhəri-günəşi iş yerində qarşılamalı. Başqa çarə yoxdur. Bax həmin gecələrdə həmin anlarda keçilən həyat məktəbinin dərsləri Böyükağa müəllimi «İşıq» romanını yazmağa ruhlandırıb. Ustadının bir-birindən maraqlı xatirələrini, olub keçənləri dinlədikcə yazacağı kitabın səhifələrini yaddaşına köçürüb.

Bu da maraqlıdır ki, haqqında bəhs etdiyimiz povest hələ kitab halında nəşr edilməmişdən əvvəl məhz “Təhsil və zaman” qəzetinin ayrı-ayrı nömrələrində verilən nümunələr əsasında oxucu rəyinə, oxucu sözünə səbəb olub. Qəzetin daimi oxucularından olan yaxşı, dəyərli sözün qədrini bi­lən, silsilə yazıları ilə tanınan Qurbanxan Pirəliyevin «Təhsil və zaman»ın 30 iyun 2012-ci il tarixli nömrəsində dərc edilən məqaləsi də sözün həqiqi mənasında hiss-hə­yə­can oyadır. «İşıq»ın işığında mən Əjdər müəllimlə yanaşı, özümün də ömrümü, həyatımı, keçmişimi düşündüm,- deyir. Ömür yollarını, yaşam anlarını xatırlayır, povestin mövzu sisteminə, üslubuna haqq qazandıraraq yazır:

«B.Mikayıllı Əjdər Ağayevin timasalında ümumiyyətlə təhsilin, maarifin, məktəbşünaslığın nə demək olduğunu, müəllimliyin xüsusiyyətlərini hərtərəfli təhlil edir. Doğrudan da, əsl müəllim olmaq, əsl pedaqoq adı qazanmaq üçün təkcə ali təhsil alıb diplom əldə etmək bəs deyil. Bunun üçün gərək bütün məktəbşünaslıq elminin sirlərini dərindən öyrənəsən, dərindən biləsən, peda­qoji ustalığa mükəmməl yiyələnəsən, idrakını, təfəkkürünü, psixoloji duru­munu durmadan inkişaf etdirəsən, durmadan təkmilləşdirəsən, mənəviy­yatını saflaşdırasan, duruldasan, sözün böyük mənasında ziyalı olasan.

Müəllif kitabına «İşıq» adını çox düzgün verib, uğurlu seçim edib. Külli-kainatı nurlandıran Günəş timsallı müəllim də elə ətrafına həmişə nur saçan işıq mənbəyidir. Böyükağa Mikayıllının kitabını həsr etdiyi Əjdər Ağayev də məhz ətrafına daim işıq saçan belə nurlu müəllimlərdəndir. O, cavanlıqdan, hələ tələbəlik illərindən ətrafındakılardan həmişə fərqlənmiş, ona dərs deyən alimlərin, müəllimlərin, tələbə yoldaşlarının diqqətini cəlb etmişdir».

Bəli, bəzən də belə olur. Oxucu həyatı reallıqlarla aşılanan əsəri, kitabı elə bir nəfəsə başa çatdırmaq istəyir. Ancaq etiraf edək ki, B.Mikayıllının «İşıq» sənədli romanı da minlərlə oxucunu bədii-estetik cəhətdən həyəjan­landıra bilib. Qurbanxan Pirəliyev də həmin o minlərdən biridir. Əslinə qalsa mən də həmin hissləri keçirirdim və romanın ayrı-ayrı hissələri dərc olunan qəzetləri səbirsizliklə gözləyirdim. Axı romanın qəhrəmanı bizmlə birikdə pedaqogika elminin, bütövlükdə təhsilimizin inkişafı naminə yorul­madan çalışan həmkarımız  Əjdər  Ağayevin ömür kitabı vərəqlənirdi.

Uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik çağlarında keçdiyi mənalı, nəsillərə nümunə olan ömrün dolanbac yolları canlanırdı gözlərimiz qarşısında. Musiqi sənətində «Sözsüz mahnı» janrı var. Böyük alman bəstəkarı Mendelson qoyub bu janrın əsasını. Azərbaycanda isə bu janrda bir-birindən dəyərli silsilə əsərlər yaradan, sağlığında Əjdər müəllimin və mənim yaxın dostum kimi tanınan Süleyman Ələsgərov olub. Bu sözləri təsadüfən işlətmədim. Söz sənəti sahəsində «İşıq» romanı da  mahiyyətinə, məzmununa görə  tamamilə yeni bir janr təsiri bağışlayır. Adının özündə qeyri adilik var bu romanda.  Bəlkə elə bunu da «Sözlü mahnı» janrı kimi qəbul edək. Musiqililik, ritmik ahəngdarlıq var bu sənədli romanda.

Əhvalatlar, əsərin qəhrəmanının yaşam tərzi ilə üstalıqla dinamik bir tərzdə təsvir edilib ki, adam hiss və həyəcanını gizlədə bilmir. Bu sənədli əsəri oxuduqca istər-istəməz düşüncələr aləminə qərq olursan. Əjdərin tərcümeyi halında silinməz-pozulmaz anlara çevrilən, axarlı-baxarlı, əndişəli, təzadlı günlər görmüş aqil bir insan iradəsinə, əzminə yaradıcılıq qayəsinə heyran qalırsan. Fəxr duyursan. İşığa bürünmüş, işıq saçan şəxsiyyəti və haqqın- ədalətin təntənəsini görürsən.

Müxtəlif nəsillərdən olan insanların mənəvi tərəqqisi yolunda müəllim, şair, jurnalist, tərcüməçi fəaliyyətində orijinal üslubu ilə tanınan Əjdər Ağayev fenomen şəxsiyyət, parlaq ziyalıdır. Bax bu parıltı, bu parlaqlıq öz-özünə yaranmayıb. Bunlar həyatda və yaradıcılıq prosesində  olmuşların təsiri ilə meydana çıxıb.

«İşıq»ın real qəhrəmanı Əjdər Ağayevin keçdiyi ömür yolu, bu yolun ayrı-ayrı dönəmləri sözün həqiqi mənasında oxucuları sehirləyir. İstedadın, zəhmətsevərlik və əzmkarlığın, mübarizliyin təntənəsi görünür. Nə yaxşı ki, Böyükağa Mikayıllı mənalı həyat, yaşayıb-yaratmaqla bağlı bu prinsipial cəhətləri əsərin baş qəhrəmanının həyatında görüb, onları məntiqi ardıcıllıqla ipə-sapa düzə bilib. Ancaq etiraf edək ki, Əjdərin ali təhsil aldığı V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutundakı tələbəlik illəri heyrət və heyranlıq yaratmaq baxımından daha təsirlidir. Romanın «Azərbaycan  ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi ilə üz-üzə» adlı hissəsində təsvir olunan və gənc Əjdərin tələbəsi olduğu tarix-filologiya fakültəsinin məşğələlərindən nəzərə çatdırılan bir epizod da təsirlidir:

- Auditoriyanın qapısı açılır. Professor Mikayıl Rəfili içəri daxil olur. Bu dəfə tək deyildi. Tələbələrin tanımadığı, ağ saçları ağ sifətinə yaraşıq verən bəstəboy nurani simalı bir nəfərlə gəlmişdi. M.Rəfili auditoriyaya müraciətlə: Siz mənim yanımdakı bu almi tanıyırsınızmı?- deyə sual etdi. Tələbələr: Xeyir, tanımırıq dedilər. Bu, professor Əkrəm Cəfərdir. Siz onu ona görə tanımırsınız ki, həyatının 15 ildən çoxunu sürgündə keçirib. Sürgündə olan adamı necə tanıya bilərsiniz?- dedi. Amma represiya illəri arxada qalıb. Professor Əkrəm Cəfər də bəraət alıb. Biz indən belə onunla tez-tez görüşəjəyik.

Sözünə davam edən professor Mikayıl Rəfili: Mən sizə bu gün əruz vəzni haqqında mühazirə oxumalıyam,- söylədi. Amma nə qədər ki, əruz vəzninin ən mahir blicisi Əkrəm Cəfər var, mən də sizinlə birlikdə onu din­ləməliyəm deyib professor Əkrəm Cəfərin qoluna girir. Onu tələbələrə bir az da yaxınlaşdırıb: Baxın, deyir siz bu gün Azərbayjan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndə­lərindən biri ilə üz-üzə dayanmısınız. Tələbələr professorun təvazökarlığına, alim, müəllim həmkarına verdiyi dəyərə heyran qalırlar…

Təsirli əhvalatdır, əslinə qalsa işıqlı, nurani insanlar bax beləcə nümunə göstərilməyə layiq əməllərilə  də tanınırlar, sevilirlər, belə demək mümkünsə işıq saçırlar. Gələcək nəsillərin yollarını işıqlandırmaq üçün.

Keçən əsrin 50-ci illərində- Böyük Vətən Müharibəsindən sonrakı illərdə ixtisas sahələrinə, elmin əsaslarını öyrənməyə maraq çox güclü idi. Tələbələr, o cümlədən Əcdər, Əhəd, Nəriman üçlüyü də elmə, incəsənətə çox böyük maraq göstərir, bu istiqamətdə nəzəri biliklərə, bacarıqlara yiyələnirdilər.

Tarix- filologiya fakultəsində şairlər, yazıçılar, rəssamlar, bəstəkarlar, görkəmli musiqi ifaçıları ilə görüşlər bir ənənə şəklini almışdı.

Fakultativ məşğələlər, marağa görə kurslar da tələbələrin bədii-estetik görüşlərini genişləndirir, eyni zamanda yaradıcılığa ruhlandırırdı. Romandan sətirlər:

«Şəfiqə Axundovanın musiqi dərsləri ona (Əjdərə-V.X.) xüsusi zövq verirdi. Artıq ölkədə kifayət qədər tanınan bəstəkar həlim, ürəyəyatımlı səsi, tədris etdiyi mövzuya maraq oyatmaq istedadı ilə tələbələrdə musiqiyə sonsuz məhəbbət hissi yarada bilmişdi. Böyük Üzeyir Hacıbəyli sənətindən pöhrə verib boy atan Şəfiqə Axundova sədası könüllər oxşayan Azərbaycan musiqisinin bir parçası kimi tələbələri özünə cəlb edir, onları musiqinin bəşəri dilinin əsrarəngiz zövqünü anlamağa ruhlandırırdı. Şəfiqə Axundovanın musiqi dərsləri bir musiqi müəlliminin hansısa bir mövzunun tədrisi ilə yekunlaşmırdı. O, klassik Avropa və Şərq musiqisini, eləcə də onların sintezini auditoriyaya gətirirdi…”

Nə gözəl, həyatı reallığa əsaslanan və keçən əsrin 50-ci illərindən xatirə qalan bu cəhətlər romanın müəllifi Böyükağa Mikayıllının olub-keçənlərə bədii-estetik yanaşmasının, hadisələrə ictimai məna vermə bacarığının təzahürüdür.

Görkəmli bəstəkarımız Fikrət Əmirovla görüş anları da heyrətamiz, hiss-həyəcan oyadan bir tərzdə təsvir edilib:

«Elanda görkəmli bəstəkarın tələbələrlə görüşə gələcəyi onların diqqətinə çatdırılırdı. Əjdərə mətbuatdan bəlli idi ki, Fikrət Əmirov Amerika Birləşmiş Ştatlarından qayıdıb. Görkəmli bəstəkarın həyat və yaradıcılığına bələd olan Əjdər Amerika təəssüratlarının çox maraqlı olacağını düşündü. Görəsən uzaq Amerikada onu necə qarşılayıblar? Əsərləri yad ölkədə necə dinlənilir, necə dərk edilir? Bu barədə onun özündən eşitmək necə də xoş olardı…»

Suallar-suallar… Bir-birindən maraqlı suallar düşündürürdü tələbə Əjdəri. Yataqxanaya qayıdanda evlərindən gətirdiyi potefonu işə saldı. F.Əmirovun qrammofon valına yazılan əsərlərinə bir də qulaq asdı. Nahar etməyi də unutmuşdu. İndi onu həmin görüşdə səslənən xatirələr düşün­dürürdü. Xəyal onu Fikrət Əmirov musiqisin qanadlarında Amerikaya apardı və 59 misralıq şeiri ilə qəlbində baş qaldıran suallara elə özü də cavab verdi. Vallar satılan mağazada baş verən hadisəni təsadüfən vitrində qalmış bir valın satışı və səsləndirilməsi ilə bağlı söz-söhbətləri müəllif elə ustalıqla nəzmə çəkib ki, adam heyrətini gizlədə bilmir.

Bəli, «İşıq» sənədli romanı bax beləcə oxucunu maraqlandıran, hisslərini oyadan real faktlar-həyat hadisələri ilə zəngindir. Elə buradaca qeyd edim ki, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Muğan Bölməsinin sədri Namiq Hacıheydərli də romanın ilk oxucularından biri kimi ürək sözlərini deməyi özünün vətəndaşlıq borcu sayıb:

«Kitabda diqqət çəkən uğurlardan biri də əsər boyu müdrik deyimlərdən istifadə olunmasıdır. Burada müdrik ifadələrin işlənməsi təsadüfi deyil, yazar-araşdırmaçının ustalıqla yarada bildiyi məqamlardan doğur. Elə kitabın başlanğıjında «İşığa çatmaq istəyənlər özləri də bir işıqdır»- kimi deyimi oxucuda maraq yaradır. Bu deyim istər-istəməz kitabın davamını oxumağa zəmin yaradır. Az sonra oxucu «Bizim qəlbimizi işıqlandırmağı bacaranlar bizdən güclüdür» - kəlamı ilə qarşılaşır. Bu məqamda oxucu düşünür, işığa can atır, işığın mahiyyətinə varmağa çalışır. Az sonra «İnsan arzularına nə qədər gec qovuşursa, özünü bir o qədər yaxşı tanıyır»- söz-xəzinəsilə üz-üzə gələn oxucu özünü möcüzələr aləmində səyahət edən yolçu kimi hiss edir. Sanki, yazar oxucunu kənardan izləyir, onun nə düşündüyünü bilir və məqamı gəldikcə uzun illik təcrübənin nəticəsi olan gerçəkliyi-müdrik deyimi oxucunun  nəzərinə çatdırır… Az sonra yazar tərəddüd içində olan oxucunun hayına çatır: «İstedadın parlamsı üçün mühit lazımdır. Amma mühitin özünə də istedad lazımdır. Əgər istedad özünə mühit tapmasa, mühit özü onu tapacaqdır».

«İşıq» romanı haqqında deyilən bu sözlər, oxucu, sənətkar həssaslığının nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Güman edirik ki, əlavə şərhə ehtiyac yoxdur. Sözümün əvvəlinə qayıdıram. Bu kitab adi kitab deyil. Mövzu, məzmun, üslub, forma baxımından oxucunu sehirləyən, diqqətini çəkən bir kitabdır. Bax burada hikmət sahiblərinin dediyi bu sözlər də yadıma düşür:

- Hər insan ömrü bir kitaba bənzəyir. Bu kitab, qalın da ola bilər, nazik də. Adi və bahalı-zərli kağızda da çap oluna bilər. Əsas məsələ kitabın necə, hansı kağızda çap olunmasında deyil, onun məzmunundadır. Məzmun, məna gözəlliyi isə hər cəhətdən əlverişlidir, təsirlidir, tərbiyəedicidir. «İşıq» sənədli romanında olduğu kimi.

                                                                                  VİDADİ  XƏLİLOV,

                                                          pedaqogika üzrə elmlər doktoru,

                                                             professor, Rusiya Pedaqoji  və  Sosial

                                                                  Elmlər  Akademiyasının  həqiqi

                                                                  üzvü,  əməkdar  müəllim.